Ўзгармас ток машиналари 1- мавзу. «Электр энергия истеъмоли ва унинг асосий энергетик курсатгичлари»

3.3. Ўзгармас ток моторларининг механик характеристикаси 
Мотор валига таъсир этувчи қаршилик моментининг ортиши билан 
моторнинг айлантирувчи моменти ортади, каайиши билан эса камаяди. Бунда 

---

моторнинг частотаси ҳам ўзгаради. Мотор айлантирувчи моментининг 
ўзгариши билан унинг частотаси қай тарзда ўзгаришини ифодаловчи 
боғланиш электр моторнинг механик характеристикаси деб 
аталади.
Ўзгармас ток моторлари учун механик характеристика тенгламаси унинг 
қуйидаги асосий кўрсаткичлари, яъни: 
ифодаларни биргаликда ечишда аниқланади. 
Бу тенгламалар системасидан 
боғланишини топиш учун 
даставвал моторнинг частота билан айланишида ҳосил бўлган 
ифодасидан 
олинади. Частотанинг бу ифодасидаги 
ўрнига унинг 
ток формуласидан топилган 
қийматини қўйиб, қуйидаги 
тенглама олинади: 
. 
(4-13) 
Бу ифодадан мотор частотасини ўзгартириш усулларини аниқлаш 
мумкин. Шунга биноан, () ифодани мотор частота характеристикасининг 
тенгламаси 
дейилади. 
Ўзгармас 
ток 
моторларининг 
механик 
характеристикаси тенгламасини топиш учун (4-13) ифодадаги 
ўрнига 
унинг 
ифодасидан олинган 
қийматини қўйиш кифоя, 
яъни: 
.
(4-14) 
Демак, ўзгармас ток моторларининг (4-14) билан ифодаланган механик 
характеристика тенгламасига биноан идеал салт иш режимида , яъни 
бўлганда моторнинг турғун (ўзгармас) частотаси 
бўлади. Мотор валига механизмнинг бирор 
қийматли қаршилик моменти 
таъсир этиши билан унинг частотаси 
га нисбатан 
ҳисобига 
камаяди. Бунда моторнинг айлантирувчи моменти 
гача кўпайиб, яъни 
бўлиб, унинг пасайган турғун частотаси қуйидагича аниқланади: 

---

.
(4-15) 
Ҳақиқатан, мотор частотаси камайиши билан унинг якоридаги э.ю.к. ҳам 
камайиб боради. Бунда 
бўлгани учун моторнинг айлантирувчи 
моменти қиймати ҳам моментлар мувозанати тиклангунча, яъни 
бўлгунча кўпайиб боради. 
бўлиши билан мотор 
частотасининг юклама сабабли пасайиши тугайди ва мотор янги ўзгармас 
частота билан турғун режимда ишлай бошлайди. Қаршилк моментининг 
ўзгариши билан электр моторларнинг частотаси демак, э.ю.к. қиймати ҳам 
ўзгариб, натижада уларнинг айлантирувчи моменти ҳам моментлар 
мувозанати тиклангунча ўз-ўзидан ўзгаради. Электр моторларнинг бу 
хусусияти уларнинг асосий афзалликларидан бири ҳисобланади. Электр 
моторлар табиий ва сунъий механик характеристикаларга эга бўлиши 
мумкин. 
Якорь ёки ротор чулғамига қўшимча ташқи қаршилик киритилмай 
номинал кучланиш ва номинал магнит оқимда олинадиган 
боғланиш электр моторнинг табиий механик характеристикаси дейилади. 
Якорь ёки ротор чулғамига бирор ташқи қаршилик киритилганда ҳамда 
кучланиш ёки магнит оқимнинг номиналдан фарқ қилганда олинадиган 
боғланиш моторнинг сунъий механик характеристикаси дейилади. 
Айлантирувчи момент ўзгариши билан мотор частотасининг ўзгариш 
даражасига қараб қуйидаги механик характеристикалар бўлиши мумкин: 
1) мутлақо қаттиқ характеристика. Айлантирувчи моментнинг 
номинал қийматгача ўзгаришида частотаси ўзгармай қоладиган мотор 
мутлақо қаттиқ характеристикага эга мотор дейилади. Бундай механик 
характеристикага синхрон моторлар эга бўлади; 
2) қаттиқ характеристика. айлантирувчи моментнинг номинал 
қийматгача ўзгаришида частотасининг қиймати бир озгина, яъни 5 – 10 
фоизга ўзгарувчи мотор қаттиқ характеристикага эга мотор дейилади. Бундай 
характеристикага параллел қўзғатишли ўзгармас ток ва нормал тузилишдаги 
асинхрон моторлар эга бўлади; 
3) юмшоқ характеристика. Айлантирувчи моментнинг номинал 
қийматгача ўзгаришида частотаси кескин ўзгарувчи мотор юмшоқ 
характеристикага эга мотор дейилади. Бундай характеристикага кетма-кет 
қўзғатишли ўзгармас ток ва махсус тузилишдаги асинхрон моторлар эга 
бўлади.