Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги

 
14.3 Aholi va mehnat resurslarini prognozlash.
Yaxlit holdagi aholi prognoz soni va strukturasi dastlab tashqi migratsiyani 
hisobga olmagan holda amalga oshiriladi, chunki uning hissasi uncha katta emas, 
biroq regionlar uchun demografik prognozlar aholi migratsiyasini hisobga olgan 
holda tuzilishi lozim.
Migratsiya nafaqat aholining umumiy soniga ta‘sir qiladi, balki uning nisbiy 
va yosh strukturasini ham o‘zgartiradi. Shuning uchun bu omil tugilish bilan bir 
qatorda asosiy omil hisoblanadi. Migratsiya koeffitsiyentini hisoblash uchun dastlab 
region hududining har 1000 kishisiga to‘gri keladigan ko‘chib kelishlarning o‘rtacha 
soniga teng bo‘lgan ko‘chib kelish koeffitsiyentini hisoblash lozim. Har 1000 
kishiga hududdan ko‘chib ketish va kelishlar koeffitsiyenti beriladi. So‘ngra ko‘chib 
ketishlar va kelishlar o‘rtasidagi farq hisoblanadi. Bu farq sof migratsiya 
koeffitsiyentini yoki migratsiya soldosi koeffitsiyenti hisoblanadi. U madaniy yoki 
musbat ishorali bo‘lishi mumkin. Ko‘chib keluvchilar va ko‘chib ketuvchilar soni 
hududning jami aholi uchun hisoblangani kabi har bir jinsi yoki guruhlar uchun 
alohida hisoblanadi. Migratsiyani hisobga olgan holda aholi sonini prognozlash ikki 
bosqichda amalga oshiriladi. 
1 - bosqichda aholi tabiiy o‘zgarishi prognozlash usuli asosida amalga 
oshiriladi. Masalan, ikki omil tugilish va o‘limning ta‘sirini hisobga olib korrelatsion 
analiz yordami.
Aholining jinsiy yosh tarkibi uchun yoshning siljishi metodidan foydalaniladi. 
Ushbu usulning mohiyati shundan iboratki, aholi sonini yuzaga kelgan yosh va jinsiy 
strukturadan kelib chiqib jins va yosh bo‘yicha hisoblashda kutilayotgan tugilish va 
o‘lim darajalari mos ravishda qo‘shiladi va ayriladi.
2-bosqichda hosil qilingan aholi soniga (umumiy yoki jinsiy yosh) migratsiya 
ta‘siridan tuzatishlar kiritiladi. Buning uchun aholi soni sof migratsiya 
koeffitsiyentiga ko‘paytiriladi va ishorasiga qarab hisoblangan tuzatma kattaliklar 
birinchi bosqichda topilgan umumiy aholi soniga qo‘shiladi yoki ayriladi.
Demografik prognozlashlashning yetakchi o‘rinlaridan biri mehnat resurslari 
sonining perspektiv baholanishi hisoblanadi. Uning negizi aholining jinsiy yosh 

---

strukturasi bo‘yicha sonining prognozi sanaladi, buning asosida mehnatga layoqatli 
16—55 (59) yoshdagi aholi soni to‘g’risidagi ma‘lumotlar olinadi.
Prognozlashda eng avvalo mehnat resurslarini takror ishlab chiqarishning 
barcha tomonlarini qamrab oluvchi mavjud (yoki yuzaga kelgan) qonuniyatlar va 
proporsiyalar (ularning shakllanishi, takomilashishi va qo‘llanilishi) bo‘yicha 
o‘rganish lozim. Bularning barchasi shunga muvofiq statistik yoki boshqa ahborot 
to‘planishini talab qiladi.
Aholi sonini prognozlashda ekstropolyatsiya va matematik modellash 
usullaridan keng qo‘llaniladi.
Immigratsiya usuli asosida dinamik qatorlardan foydalangan holda aholi 
harakatining turli komponentlari prognozlari aniqlanadi. Bu prognoz o‘rta va uzoq 
muddatli davr uchun yaratiladi. Hozirgi paytda matematik modellash usullari va 
birinchi navbatda omilli analiz usuli keng qo‘llanilmoqda.
Aholi sonini prognozlash modeli tenglamalar tizimi ko‘rinishida tuziladi.
𝑌 = 𝑎
0
+ 𝑎
1
𝑥
1
+ 𝑎
2
𝑥
2
+ 𝑎
3
𝑥
3
Bu yerda: x
1
–tugilish, x
2
–o‘lim, x
3
–migratsiya.
Х
1
=b
0
+b
1
z
1
+b
2
z
2
+ b
3
z
3
…
Х
2
=s
0
+s
1
z
1
+ s
2
z
2
+ s
3
z
3
…
Х
3
=d
0
+d
1
z
1
+ d
2
z
2
+ d
3
z
3
… va hokazolar