Ўзбкистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги тошкент давлат педагогика

учинчи 
шакли 
динамик кинестетик праксиснинг етарли эмаслиги билан боғлиқ. Бу 
бош миянинг доминант яримшарлари қобиғининг мотор соҳасининг пастки 
бўлимлари 
жароҳатланишида 
кузатилади. 
Кинестетик 
праксис 
камчиликларида 
мураккаб 
аффрикат 
товушларининг 
талаффузи 
қийинлашади. Топшириқ бўйича ҳаракатларни кетма-кетликда бажаришда 
қийинчиликлар намоён бўлади. Қобиқли дизартриянинг иккинчи ва учинчи 
шаклларида товушларни мустаҳкамлашда қийинчиликлар кузатилади. 
Экстрапирамидали дизартрия 
(қобиқ ости дизартрия).
 
Экстрапирамидали тизим тез, аниқ ва дифференциал ҳаракатларини 
бажариш имконини берувчи тайёргарлик фониниавтоматик тарзда яратади. У 
мушакларнинг тонусини, мушаклар қисқаришининг кетма-кетлиги, кучи ва 
ҳаракатчанлиги бошқарищда алоҳидаўрин тутади ва ҳаракат актларини 
эмоционал 
ифодали, 
автоматик 
тарзда 
бажаришни 
таъминлайди. 
Экстрапирамидали дизартрияда товушлар талаффузида камчиликлар 
аниқланади: 
—
нутқий мушакларда мушак тонусини ўзгариш; 
—
зўриқиш ҳаракатлари мавжудлиги (гиперкинезлар); 
—
нутқий мушаклардан проприцептив афферентация камчиликлари; 
—
эмоционал - ҳаракат иннервация камчиликлари. 
Экстрапирамидали дизартрияда артикуляция аппаратимушакларининг 
ҳаракатлари ҳажми псевдобулбар дизартриядан фарқли равишда етарлича 
ривожланган бўлади. Бола доимо ўзгарувчи мушаклар тонуси ва зўриқишли 
ҳаракатлар таъсирида артикуляция ҳолатини ҳис этишга ва бажаришга 
қийналади. Шунинг учун, экстрапирамидали дизартрияда кўп ҳолларда 
кинестетик диспракция кузатилади. Нутқ мушакларини тинч турган ҳолатида 
мушакларнинг енгил тебраниши (диспгония) ёки унинг маълум маънода 

---

68 
пасайиши (гипотония) кузатилиши мумкин. Ҳис-ҳаяжонли, таъсирчан 
ҳолатларда нутқий баённи амалга оширишда уринишларда мушаклар 
тонусини ва зўриқишли ҳаракатларнинг ортиши кузатилади. Тил тугунча 
бўлиб, илдизи томон тортилади, жуда тез зўриқади, тортилади. Овоз 
аппарати ва нафас мушаклари тонусининг ортиши товушни ихтиёрий тарзда 
чиқишини йўқотади ва бола биттагина товушни ҳам талаффуз эта олмайди. 
Мушак тонусининг яққол намоён бўлган камчиликларида нутқ ноаниқ, 
тушунарсиз, овоз манқаларига эга бўлиб, нутқнинг маъно томонида, унинг 
интонацияли-оҳангли тузилишида, темпида камчиликлар кузатилади. 
Нутқнинг эмоционал белгилари намоён бўлмайди, нутқ монотон, бир хил 
бўлади. Овозни "ўчиб қолиб", тушунарсиз минғиллашга ўтишини кузатиш 
мумкин. Экстрапирамидали дизартриянинг хусусиятлари — бу товуш 
талаффузини турғун ва бир хил кўринишдаги камчиликларининг 
кузатилмаслиги, шунингдек, товушларни мустаҳкамлаш жараёнининг 
қийинчилик билан амалга оширилишидир. Экстрапирамидали дизартрия 
айрим ҳолларда нейросенсор карлик каби эшитиш камчиликлари билан 
биргаликда келади. Бунда аввало, баланда тонларни эшитиш зарарланади.