Ózbekstan Respublikasınıńda nizamlardıń qabil etiliwi hám talim-tarbiya tarawina tiyisli nizam hujjetleriniń jetilistiriliwi

1.2.3. Ózbekstan Respublikasınıń “Bilimlendiriw haqqında”ǵı nızamı

Mámleketimizde ǵárezsizliktiń birinshi jıllarınan baslap-aq bilimlendiriw tarawında eski jandasıwardan pútkilley waz keshilip,jańasha prinsiplerge, milliy qádiriyat hám dástúrlerimizge, aldıńǵı jáhán tájiriybesine tiykarlanıp, turmısımızdı túpten jańalaw, uzaq hám dawamlı maqsetlerimizdi ámelge asırıw ushın bilimlendiriw hám tárbiya tarawına áhmiyet qaratılıp, bar kúsh hám imkániyatlar usıǵan qaratılıp kelmekte.

Ózbekstan Respublikasınıń “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamı 1997-jıl 29-avgustta qabıl etilgen bolıp bul nızam 5 bólim hám 34 statyadan ibarat. Bul nızam puqaralarǵa bilimlendiriw-tárbiya beriw, kásip-óner úyretiwdiń huqıqıy tiykarların belgileydi hámde hár kimniń bilim alıwdan ibarat konstitusiyalıq huqıqın támiyinlewge qaratılǵan.
Bilim alıw huquqı:
1. Bilimlendiriw mákemelerin rawajlandırıw. Mámleketlik hám mámleketlik emes mákemelerdi rawajlandırıwǵa qaratılǵan;
2.Islep shıǵarıwdan ajıralǵan hám ajıralmaǵan halda bilimlendiriw alıwdı shólkemlestiriw;
3.Bilimlendiriw hám kadrlar tayarlaw mámleket dástúrleri tiykarın biypul oqıtıw,sonday-aq, bilimlendiriw mákemelerinde shártnama tiykarında tólem ornına kásip-óner úyretiw;
4.Barlıq túrdegi bilimlendiriw mákemeleriniń pitkeriwshileriniń keyingi basqıshtaǵı oqıw jurtlarına kiriw de teń huqıqlarǵa iye bolıwı;
5.Shańaraqta yaki ózi ǵárezsiz ráwishte bilim alǵan puqaralarǵa akkreditasiyadan ótken bilimlendiriw mákemlerinde eksternat tártibinde attestasiyadan ótiw huqıqın beriw arqalı támiyinlenedi.
“Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamǵa tiykarınan bilimlendiriw tarawında mámleket siyasatınıń tiykarǵı prinsipleri tómendegilerden ibarat:
1.Bilimlendiriw hám tárbiyanıń insanpárwar, demokratiyalıq xarakterde ekenligi;
2. Bilimlendiriwdiń úzliksizligi hám izshilligi;
3.Ulıwma orta, orta arnawlı kásip-óner bilimlendiriwiniń májbúriyligi;
4.Orta arnawlı,kásip-óner baǵdarın: akademiyalıq lisey yaki kásip-óner kolledjinde okıwdı tańlawdıń ıqtıyarıylıǵı;
5. Bilimlendiriw sistemasınıń dúnyalıq xarakterde ekenligi;
6. MBS sheńberinde bilim alıwdıń hámme ushın ashıqlıǵı ;
7.Bilimlendiriw dástúrlerin tańlawǵa jeke hám bólistirilgen qatnasıq;
8. Bilimli bolıwdı hám talanttı xoshametlew;
9.Bilimlendiriw sistemasında mámleket hám jámáát basqarıwın uyǵınlastırıw.
Bul nızamda, tiyisli maǵlıwmatı,kásip tayarlıǵı bar hám joqarı ádep-ikramlılıq pazıyletlerge iye bolǵan shaxslar pedagogik xızmet penen shuǵıllanıw huqıqına iye ekenligi hámde pedagogik xızmet penen shuǵıllanıw sud húkmine tiykarlanıp taqıyqlanǵan shaxslardıń bilimlendiriw mákemelerinde bul iskerlik penen shuǵıllanıwına jol qoyılmaslıǵı ayrıqsha atap ótilgen.
“Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamınıń 6-statyasında, bilimlendiriw mákemeleriniń huqıqıy statusı názerde tutılǵan.Oǵan tiykarlanıp, bilimlendiriw mákemesi yuridik shaxs bolıp, nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte shólkemlestiriledi. Mámleketlik emes bilimlendiriw mákemesi Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabineti belgilegen tártipte mámleket akkreditasiyasınan ótken payıttan baslap yuridik shaxs huqıqları hám bilimlendiriw iskerligi menen shuǵıllanıwı múmkin.
Bilimlendiriw mákemelerin akkreditasiyalaw wákilligi mámleket organı tárepinen attestasiyaǵa tiykarlanıp ámelge asırıladı.
Bilimlendiriw mákemeleri nızam hújjetlerine muwapıq islep shıǵılǵan ustav tiykarında xızmet kórsetedi. Bilimlendiriw mákemeleri attestasiya nátiyjelerine kóre mámleket akkreditasiyasınan ayırılıwı múmkin. Bilimlendiriw mákemeleri oqıw-tárbiya jıyınlarına hámde oqıw-ilimiy, islep shıǵarıw birlespeleri hám uyımlarǵa birlesiwge haqlı.
“Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamnıń 7-statyasında, MBS ulıwma orta,orta arnawlı,kásip-óner hám joqarı bilimlendiriw mazmunına hámde sapasına qoyılatuǵın talaplardı belgileydi dep kórsetilgen.
MBSın orınlaw Ózbekstan Respublikasınıń barlıq bilimlendiriw mákemeleri ushın májbúriy esaplanadı.
Bilimlendiriw mákemelerinde bilim beriw tilinen paydalanıw tártibi «Mámleketlik til haqqında»ǵı Ózbekstan Respublikası Nızamı menen tártipke salınıwı ayrıqsha atap kórsetilgen.
Ózbekstan Respublikasınıń bilimlendiriw sisteması óz ishine tómendegilerdi aladı:
• Mámleket standartlarına muwapıq bilimlendiriw dástúrlerin ámelgeasırıwshı mámleketlik hám mámleketlik emes bilimlendiriw mákemeleri;
• Bilimlendiriw sistemasınıń xızmet kórsetkishi hám rawajlanıwın támiynlew ushın zárúr bolǵan izertlew islerin orınlawshı ilmiy-pedagogikalıq mákemeler;
• bilimlendiriw tarawında mámleket basqarıw organları,sonday-aq, olarǵa qaraslı kárxanalar,mákemeler hám shólkemler.
Ózbekstan Respublikasında bilimlendiriw mektepke shekemgi bilimlendiriw, ulıwma orta bilimlendiriw, orta arnawlı, kásip-óner bilimlendiriwi, joqarı, olardı qayta tayarlaw,mektepten tısqarı bilimlendiriw túrlerinde ámelge asırıladı
Mektepke shekemgi bilimlendiriw ádette mámleketlik hám mámleketlik emes mektepke shekemgi bilimlendiriw mákemeleri,qısqa múddetli toparlar dúziw arqalı ámelge asırıladı. Bul bilimlendiriw altı-jeti jasqa shekemgi shańaraqta,balalar baqshasına hám múlk formasınan qaramastan basqa da bilimlendiriw mákemelerinde alıp barıladı hámde ol bala shaxsın salamat hám jetik,mektepte oqıwǵa tayarlanǵan tárizde qáliplestiriw maqsetin gózleydi.
Ulıwma orta bilimlendiriw ádette ulıwma orta bilim alıw ushın zárúr bolǵan sawatxanlıq,bilim hám kónlikpe tiykarların qáliplestiriw,bilimlerdiń zárúr kólemin beriw,ǵárezsiz pikirlew, shólkemlestiriwshilik qábiletin hám ámeliy tájiriybe kónlikpelerin rawajlandırıw,dáslepki kásipke baǵdarlawhám bilimniń kelesi basqıshına tańlaw maqsetin gózleydi..
Orta arnawlı kásip-óner bilimlendiriwi akademiyalıq lisey yaki kásip-óner kolledjinde ámelge asırıladı.Onıń tiykarǵı maqseti okıwshılardıń intellektual qábiletlerin jedel ósiriw,olardı tereń ajıratılǵan hám kásip-ónerge baǵdarlanǵan bilim alıwların támiynlew,oqıwshılardıń kásip-ónerge meyilligi,sheberlik hám tájiriybesin tereń rawajlandırıw, tańlanǵan kásipler boyınsha bir yamasa bir neshe qániygelik alıwdı támiynlew esaplanadı.
Joqarı bilimlendiriw joqarı okıw orınlarında (universitetler, akademiyalar, institutlar hám joqarı mekteptiń basqa bilim mákemelerinde) kórsetiledi. Joqarı bilimlendiriwniń tiykarǵı maqseti joqarı bilimlendiriw baǵdarlarınan biri (bakalavriat) yamasa anıq qániygelik boyınsha (magistratura) boyınsha puqta bilim beriw esaplanadı.
Joqarı oqıw ornınan keyingi bilimlendiriw jámiyettiń ilmiy hámilmiy- pedagogik kadrlarǵa bolǵan mútájliklerin támiynlewge qaratılıp,ol joqarı oqıw orınları hám ilimiy-izertlew mákemelerinde(doktorantura,erkin izertlewshilik) ámelge asırıladı.
Kadrlar qánigeligin arttırıw hám olardı qayta tayarlaw JBMde, arnawlı bilimlendiriw mákemelerinde,Joqarı mekteplerde,qısqa múddetli oqıw kurslarında yamasa basqa shólkemlerde ámelge asırılıwı múmkin bolıp,onıń tiykarǵı maqseti kásip bilim hám kónlikpelerdi tereńlestiriw hám de jańalawdı támiyinlewge qaratılǵan.
Mektepten tısqarı bilimlendiriw balalar hám óspirimlerdiń jeke tártiptegi mútájliklerin kanaatlandırıw, olardıń bos waqtı hám demalıs waqıtların shólkemlestiriw mádeniy-estetikalıq, ilimiy, texnikalıq, sport hám basqa da baǵdarlarda kórsetiledi. Bul bilimlendiriw balalar, óspirimler dóretiwshilik sarayları, úyleri, klubları hám orayları, balalar-óspirimler sport mektepleri, kórkem-óner mektepleri, muzıka mektepleri, studiyalar, kitapxanalar, salamatlastırıw mákemeleri hám basqa mákemeler tárepinen ámelge asırladı..
Ózbekstan Respublikasınıń “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamınıń 19-statyasında, Аkkreditasiya etilgen bilimlendiriw mákemeleriniń pitkeriwshilerine mámleket tárepinen tastıyıqlanǵan úlgidegi maǵlıwmat haqqındaǵı hújjet (attestat, diplom, sertifikat, guwalıqnama) beriledi dep kórsetilgen. Mámleket tárepinen tastıyıqlanǵan úlgidegi maǵlıwmat haqqında hújjet shańaraqta bilim alǵan yamasa erkin ráwishte bilim alǵan hám akkreditasiya qılınǵan bilimlendiriw mákemeleriniń tiyisli dástúrleri boyınsha eksternat tártibinde imtixanlar tapsırǵan shaxslarǵa da beriledi.
Tiyisli basqıshtaǵı bilimlendiriwdi tamamlamaǵan shaxslarǵa belgilengen úlgidegi maǵlıwmatnama beriledi. Bular qánigelik boyınsha jumıs islew huqıqın beredi.
Ózbekstan Respublikasınıń “Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamınıń 20-statyasında, bilimlendiriw alıwshılardı sosiallıq qorǵaw,yaǵnıy normativlik-hújjetlerge muwapıq shegirmeler, stipendiya hám jataqxanada orın menen támiyinlew, 21-statyasında, bilimlendiriw mákemeleri xızmetkerlerine jumıs waqtınıń qısqartılǵan múddeti belgileniwi, haqı tólenetuǵın jıllık uzayttırılǵan dem alıslar hámde nızamda názerde tutılǵan shegirmeler,bilimlendiriw mákemeleri is stavkaları, lawazım okladlarına ajıratılǵan ústeme belgilewge hámde miynetke haqı tólewhám onı xoshametlewdiń túrli formaların qollanıwǵa haqılı esaplanadı, 22-statyasında, jetim balalardı hám ata-analarınıń yaki basqa nızamlı wákilleriniń qáwenderligisiz qalǵan balalardı oqıtıwhám olardı baǵıw mámlekettiń tolıq támiynlewi tiykarında nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte ámelge asırılıwı, 23-statyasında, fizikalıq yamasa ruwxıy rawajlanıwında nuqsanı bolǵan, sonday-aq, uzaq waqıt emleniwge mútáj bolǵan balalar hám óspirimlerdi oqıtıw, belgili bir kólemi yamasa tolıq mámleket támiynleniwinde bolıwı belgilengen.
Ózbekstan Respublikası Ministrler Kabinetiniń bilimlendiriw tarawındaǵı wákillikleri:
• bilimlendiriw tarawında jeke mámleket siyasatın ámelge asırıw;
• bilimlendiriw tarawındaǵı mámleket basqarıwı organlarına basshılıq etiw;
• bilimlendiriwdi rawajlandırıw baǵdarlamaların islep shıǵıw hám ámelge asırıw;
• bilimlendiriw mákemelerin shólkemlestiriw, qayta shólkemlestiriw hám saplastırıw tártibin belgilew;
• bilimlendiriw mákemelerin akkreditasiyadan, pedagog, ilmiy kadrlardı attestasiyadan ótkeriw tártibin belgilew;
• Ózbekstan Respublikasınıń territoriyasında basqa mámleketlerdiń bilimlendiriw mákemelerine bilimlendiriw xızmeti menen shuǵıllanıw huqıqın beriwshi ruxsatnamalar beriw;
• Nızam hújjetlerine muwapıq shet el mámleketleriniń bilimlendiriw haqqındaǵı nızam hújjetlerin tán alıwhámhújjetlerdiń ekvivalent ekenligin dizimge alıw tártibin belgilew;
• Mámleket tárepinen tastıyıklanǵan úlgiden maǵlıwmat haqqındaǵı hújjetlerdi tastıyıqlaw hám olardı beriw tártibin belgilew;
• Mámleket grantları muǵdarı hám bilimlendiriw mákemelerine qabıl etiw tártibin belgilew;
• Mámleket joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń rektorların tayınlaw;
• Bilim alıwshılardı akkreditasiya etilgen bir bilimlendiriw mákemelerinen basqasına ótkeriw tártibin belgilew;
• Nızam hújjetlerine muwapıq basqa wákillikler kiredi.
Bilimlendiriwdi basqarıw boyınsha arnawlı wákillik berilgen mámleket organları:
• Bilimlendiriw tarawında jeke mámleket siyasatın júzege shıǵarıw;
• Bilimlendiriw mákemeleri xızmetin muwapıqlastırıwhám usıl máselelerinde olarǵa basshılıq etiw;
• Mámleketlik bilimlendiriw standartları, qániygelerdiń bilim dárejesin hám kásip tayarlıǵına bolǵan talaplardıń orınlanıwın támiynlew;
• Oqıtıwdıń aldınǵı formaları hámjańa pedagogik texnologiyalardı,bilimlendiriwdiń texnikalıq hámxabarquralların oqıw prosessine engiziw;
• Oqıw hám oqıw-metodikalıq ádebiyatlardı baspadan shıǵarıwdı shólkemlestiriw;
• Bilim alıwshılardıń juwmaqlawshı mámleket attestasiyası hám mámleketlik bilimlendiriw mákemelerinde eksternat haqqındaǵı nızamların tastıyıqlaw;
• Mámleketlik joqarı bilimlendiriw mákemeleriniń rektorın tayınlaw haqqında Ministrler Kabinetine usınıs kirgiziw;
• pedagog qániygelerdi tayarlawdı,olardıń qániygeligin arttırıwdı hám qayta tayarlawdı shólkemlestiriw;
• nızam hújjetlerine muwapıq basqa da wákillikler kiredi.
Jergilikli mámleket hákimiyatı organlarınıń bilimlendiriw tarawındawákillikleri:
• bilimlendiriw mákemeleri xızmetiniń aymaqlardı sosiallıq-ekonomikalıq rawajlandırıw mútájliklerine muwapıqlıǵın támiynleydi;
• bilimlendiriw mákemelerin shólkemlestiredi,qayta shólkemlestiredi hám saplastıradı, olardıń ustavların dizimge aladı;
• óz territoriyalarındaǵı bilimlendiriw mákemelerin wákillik sheńberinde qarjılaw muǵdarların hámjeńilliklerin belgileydi;
• bilimlendiriw sıpatı hám dárejesine,sonday-aq,pedagog qániygelerdiń kásip iskerlegine bolǵan talaplarına ámel etiwdi támiynleydi;
• nızam hújjetlerine muwapıq basqa wákilliklerdi de ámelge asıradı.
“Bilimlendiriw haqqında”ǵı Nızamnıń 28-statyasında, bilimlendiriw mákemesin basqarıw máselesi jarıtıp berilgen bolıp onda bilimlendiriw mákemesin onıń basshısınızam hújjetlerine muwapıq xızmet kórsetetugın jámáát basqarıwı organları shólkemlestiriwi múmkinligi kórsetilgen.
Nızamnıń 29-statyasında, mámleketlik basqarıwı organları menen mámleketlik emes bilimlendiriw mákemeleri ortasındaǵı óz-ara múnásibetlerdi kórsetip ótilgen bolıp onda :
- bilimlendiriw tarawında mámleketlik basqarıwı organları mámleketlik emes bilimlendiriw mákemelerinde bilimlendiriw haqqındaǵı nızam hújjetlerine ámel etiliwin qadaǵalaydı;
- mámleketlik emes bilimlendiriw mákemeleri bilimlendiriw haqqındaǵı nızam hújjetlerin buzǵan jaǵdayda, akkreditasiya etken organlar olardıń xızmetin nızam hújjetlerine muwapıq toqtatıp qoyıwǵa haqılı ekenligi;
- mámleketlik emes mákemelerine qabıl etiw mámleketlik oqıw jurtları ushın belgilengen tártipte hámmúddetlerde ámelge asırılıwı belgilengen. Sonday-aq,nızamda:
-er jetpegen balalardın ata-anaları yamasa nızamlık uakilleri balanın nızamlı xukıkları hám maplerin korgauları shart ekenligi hámde olardın tarbiyası,mektepke shekemgi ,ulıuma orta ,orta arnaulı ,kásip-oner bilimi alıuları ushın juuapkerligi;
-Mámleketlik bilimlendiriw mákemelerin karjılau respublika hámaymaklık byudjetler karjıları ,byudjetten tıskarı karjılar esabınan amelge asırılıuı;
-Bilimlendiriwdi rawajlandırıw fondları nızam hújjetlerinde belgilengen tartipte yuridik hám fizikalık shaxslardın sonın menen birge shet ellik yuridikalıq hám fizikalık shaxslardın ıqtıyarıy tólewler esabınan shólkemlestiriw mumkinligi;
-Bilimlendiriw mákemeleri bilimlendiriw mashqalaları boyınsha xalık aralıq sheriklikte qatnasıwı, sırt mámleketlerdiń tiyisli oqıw orınları menen úzliksiz baylanıslar ornatıwı nızam hújjetlerinde belgilengen tártipte olar menen qospa oqıw orınların shólkemlestiriw huqıqına iye ekenligi;
- Bilimlendiriw haqqındagı nızam hújjetlerin buzıwda ayıpker bolǵan shaxslar belgilengen tártipte juwapker bolıwı jarıtıp berilgen.