%збекстан республикасы жо№ары

Парсыша-тәжикше сӛзлер

Парсыша-тәжикше сӛзлердиң қарақалпақ тилине аўысыўы да ӛзиниң тарийхый дәреклерине ийе. Бул туўралы Н.А.Баскаков мынадай деп жазады: «Қарақалпақ тилиниң лексикасын баҳалаўда қарақалпақ тилиниң толық мәниде ҳәзирги жасап турған аймағында, яғный Арал жағасында бирге қонысласқан түркий ҳәм иран қәўимлери тиллериниң бир-бирине жақын тәсири жағдайында қәлиплескенин де есапқа алыў керек».

Усының менен бирге гейпара тил илимпазлары иран тиллери бирликлериниң аўысыўында араблар менен парсылардың Орта Азия ҳәм Қазақстан аймағында үстемлик етиўиниң үлкен тәсири болғанлығын да ескертеди. Мәселен, қазақ илимпазы проф. Ғ.Муўсабаев қазақ жеринде араблар менен парсылардың үстемлик етиўине байланыслы олардың тилиниң де қазақ тилине тәсири тийгенлигин айтады.
Ҳақыйқатында да араблар менен парсылардың Орта Азия ҳәм Қазақстан аймағындағы тәсири, араб ҳәм парсы мәдениятының ен жайыўы парсы тиллеринен гейпара түркий тиллерге, соның ишинде қарақалпақ тилине де айырым сӛзлер менен терминлердиң келип кириўине алып келди.
Парсы тилинен аўысқан сӛзлер де улыўма алғанда, аўыз-еки ҳәм жазба түрде тилимиздиң сӛзлик қурамынан орын алған. Олардың қарақалпақ тилине аўысыўы тиккелей ҳәм қоңсы халықлардың тиллери, мәселен, ӛзбек, түркмен тиллери арқалы кӛбирек иске асқан. Бунда, әлбетте, Октябрьге шекемги дәўирде тарқалған әдебий тиллер сыпатында қолланылған парсы ҳәм ески ӛзбек әдебий тиллериниң үлеси бар. Қарақалпақ классикалық әдебиятында сол дәўирдеги жазба әдебий тиллердиң тәсириниң болыўы кӛркем сӛз шеберлери тәрепинен ӛз шығармалары арқалы парсы тилинен тилимиздиң сӛзлик қурамына гейпара лексикалық бирликлердиң алып келиўине себепши болды. Оның үстине соңғы дәўирде тәжик халқы менен қоңсылас болыў, қарақалпақ ҳәм тәжик халықлары арасындағы экономикалық ҳәм мәдений байланыс тәжик ҳәм қарақалпақ тиллери арасындағы байланыстың раўажланыўына дерек болып отыр.
Мине булардың барлығы да қарақалпақ тилине парсыша-тәжикше сӛзлердиң келип кириўине себепши болды. Олардың басым кӛпшилигиниң тилимизге ерте ўақытлардан баслап-ақ аўысыўы ҳәм күнделикли турмыста жийи қолланыўы бундай сӛзлерди де сӛзлик қор бирликлери дәрежесине кӛтерди. Бул сӛзлердиң кӛпшилиги қарақалпақ тилиниң сӛз жасаў усыллары арқалы жаңа сӛзлерди дӛретиўде тийкар хызметин атқарып киятыр: дәрт-дәртли, дәртлесиў, устаз- узтазлық, устазларша, мийўе-мийўелик, мийўелеў т.б.
Ҳәзирги заман қарақалпақ тилиниң сӛзлик қурамындағы парсыша-тәжикше сӛзлер қолланылыўы жағынан да, кӛлеми жағынан да араб тилинен аўысқан сӛзлер менен бир қатар турады.