Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Таблица 1
Физико-химическая характеристика ароматических углеводородов 
№
Углеводороды 
Формула 
эмпирическая 
Молекуляр
ная масса 
Температура 
кипения,
0
С 
1
Изопропилбензол 
С
6
Н
5
СН(СНз)
2
120,20 
152 
2
Н-бутилбензол 
С
6
Н
5
(СН
2
)зСНз 
134,22 
183 
3 Втор, бутилбензол 
С
6
Н
5
СН(СНз)С
2
Н
5
134,22 
173 
4 Трет.бутилбензол 
С
6
Н
5
С(СНз)з 
134,22 
169 
5 Н-амилбензол 
С
6
Н
5
(СН
2
)
4
СНз 
148,25 
205 
6 0-метил-этилбензол 
С
6
Н
4
(СНз)(С
2
Н
5
) 
120,18 
165 
7 М-метил-этилбензол С
6
Н
4
(СНз)(С
2
Н
5
) 
120,18 
161 
8 П-метил-этилбензол 
С
6
Н
4
(СНз)(С
2
Н
5
) 
120,18 
162 
BAZALI TEKISLAGICHGA YUMSHATUVCHI DISKLI QURILMANI 
QO‟LLASH ORQALI SUG‟ORILADIGAN YERLARNI MELIORATIV 
HOLATINI YAXSHILASH 
 
J.Qo‟chqorov - тayanch doktorant, М.Fayzulloyev, М.Rajabov - talaba 
ToshIQXMMI Buxoro filiali 
 
Qishloq xo`jaligi O`zbekiston Respublikasi iqtisodiyotining eng muhim 
tarmoqlaridan biri bo`lib, mavjud sug‘oriladigan ekin yerlarini meliorativ holatini 

---

121 
yaxshilash va uni tekislash amalga oshiriladigan dehqonchilik texnologiyasiga 
bog`liq. 
Respublikamiz ulkan agroiqtisodiyot salohiyatga ega mamlakat bo‗lib, suv va 
qishloq xo‗jalik muammolari, shu jumladan tuproq - yer muammosining maqbul 
yechimi qishloq xo‗jaligiga va iqtisodiyotiga ijobiy ta‘sir etishi tabiiydir. Zero 
qishloq xo‗jaligi ekinlarining mahsuldorligi va ulardan qayta ishlangan 
maxsulotlarning yuqori sifati tuproq va yer muammosining samarali yechimiga 
bog‗liqdir. Bu esa o‗z navbatida iqtisodiyotning barqaror yuksalishiga olib keladi. 
Mamlakatimiz katta eksport imkoniyatiga ega bo‗lgan muhim strategik 
mahsulot - paxta etishtiruvchi va undan tayyorlanadigan mahsulotlarni ishlab 
chiqaruvchi hamda yetkazib beruvchi asosiy o‗lkadir. O‗zlashtirishga yaroqli 
bo‗lgan yerlar maydonining tobora kamayib borayotgani va suv resurslarining 
cheklanganligi sharoitida yerlarning meliorativ holatini yaxshilash orqali uning 
unumdorligini oshirish qishloq xo‗jaligini rivojlantirishning asosiy omillaridan biri 
bo‗lib hisoblanadi. 
Davlatimiz iqtisodiyotini yuksalishi qishloq va suv xo‗jaligining bundan 
keyingi rivojlanishi bilan chambarchas bog‗liqdir, Xususan, suv tanqisligi keltirib 
chiqaradigan sabab va uning oqibatlarini taxlil qilish hamda unga qarshi kurash 
samaradorligini yanada oshirish zarur. Yangi yerlarni o‗zlashtirishda, ayniqsa 
ekinlar hosildorligini oshirishda sug‗orish hamda zax qochirish tizimlarini 
loyihalash va ulardan foydalanish usullarini puxta ishlab chiqish sug‗oriladigan 
maydonlarning suv rejimini tartibga solishning ilmiy - amaliy asoslarini barpo 
etishni taqozo qiladi. Respublikamizda yer, suv, o‗g‗it va energiya resurslaridan 
yanada samarali foydalanish bo‗yicha olib borilayotgan chora-tadbirlar doirasida 
yerlarni tekislash hamda mazkur yo‗nalishda innovatsion texnik usullardan 
foydalanish muhim ahamiyatga ega. Ekin maydonlarini ko‗rsatilgan talab
darajasida bo‗lishini ta‘minlash maqsadida belgilangan muddatlarda va joriy yoki 
asosiy(capital) tekislash ishlarini amalga oshirib borish lozim bo‗ladi. Tekislashda 
«uyumlash» va «plantajlash» usullaridan foydalanilsa, tuproqning unumdor 
qatlamini saqlab qolish mumkin. Tadqiqotlardan ma‘lumki, oddiy usulda 
tekislanganligiga nisbatan «plantajlash» usuli bilan tekislangan maydonlarda paxta 
hosildorligi gektariga 4-5 sentner yuqori bo‗ladi. [1] Shuni ta`kidlash kerakki 
qishloq xo`jaligi mahsulotining 90% dan ortig‘i sug`orish orqali amalga 
oshiriladigan dehqonchilik usulida ishlab chiqariladi. Mazkur holat qishloq 
xo`jaligida suv resurslari nihoyatda katta ahamiyatga egaligidan dalolat berib 
ularning tanqisligi nafaqat qishloq xo`jaligi mahsulotini ishlab chiqarishga, balki 
mamlakatning butun iqtisodiyotiga ham salbiy ta`sir ko`rsatadi. Bunday tejamkor 
texnologiyalardan biri qishloq xo`jaligi yerlarini lazerli yer tekislagichlar 
yordamida tekislash texnologiyasidir. Ko‘rishimiz mumkinki lazer yordamida yerni 
tekislash usuli maxsus lazer jihozli qurilmada amalga oshirilib sug`orish suvini 
25% gacha tejashga imkon beradi. Lazer yer tekislagichlarda tekislangan 
dalalardagi yer maydonlari yuzasi bir tekis bo`lib, baland-pasliklar yo`qligi va 
tekislik nol gorizontga yaqinligi bilan farq qiladi. Natijada suv bir xil va tekis 
taqsimlanib, ekin maydonining tuprog`i butunlay, bir xilda namlanadi. Suvning bir 
tekis, teng taqsimlanishi uni tejashga yordam beradi. [2] 

---

122 
Olib borilgan ilmiy tadqiqot ishlari natijalarini tahlili shuni ko‘rsatadiki, bazali 
tekislagichga yumshatuvchi diskli qurilmani qo‘llab tekislash ishlarini amalga 
oshirilganda mexanizatsiyalashgan ishlar sifatini 15-25% gacha yaxshilanishini 
ko‘rsatadi buning natijasida texnik ekinlarning o/sishi va rivojlanishi yaxshi 
bo‘ladi. Maydon mikroryelefini g‘o‘zaning rivojlanishi va paxta hosildorligiga 
bog‘liqligini o‘rganish uchun qator oralari 10 metr kengligida tajriba o‘tkazilib, 
g‘o‘zaning rivojlanishi va ko‘saklar soni qatorning 3 metr uzunligida 
o‘rganildi.Tajribalar ko‘rsatdiki go‘zaning o‘zgarishi tekislangan palasada
rivojlanishi yaxshilangan. Maydonning tekislanmagan palasasining past (chuqur) 
joylarda ortiqcha namligi sababli g‘o‘zaning rivojlanish va hosildorligi juda 
pasaygan. Baland joylarda yetarli namlik bo‘lmaganligi sababli paxta hosildorligi 
kamaygan. (1-rasm, 1-jadval) 
а) b) v)
1-rasm.