Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

СУРХОНДАРЁ ИЛМИЙ ТАЖРИБА СТАНЦИЯСИДА МЕВАЛИ 
ЭКИНЛАРНИ ЎСТИРИШ ИСТИҚБОЛЛАРИ 
 
А.М.Бегматов –б.ф.н., С.Я.Қулмаматова - 2-курс талаба 
ТерДУ Ботаника кафедраси. 
Республикамизда аҳолини озиқ-овқат маҳсулотлари билан тўлиқ 
таъминлаш, истеъмолчилар талабини мамлакатда етиштирилаѐтган мева-узум 

---

40 
маҳсулотлар ҳисобига тўла қондириш ҳамда экспорт салохиятини ошириш 
масалаларига катта эътибор берилмоқда. Республикамизда боғдорчилик ва 
узумчилик 
анъанавий 
тармоқлардан 
бири 
ҳисобланади. 
Ҳозир 
Республиканинг ҳар бир ҳудудига мослашган, зараркунандалар ва 
касалликларга чидамли, юқори ҳосилли мева ва узум навларини кўпайтириш 
ҳамда жойлаштириш долзарб ҳисобланади. Ҳар бир ҳудуд учун маҳаллий 
шароитга мослашган навларини яратиш ва уларни муайян бир шароитда 
синовдан ўтказиш муҳим хисобланади. Республикамизнинг жанубий ҳудуди 
хисобланган Сурхондарѐ вилояти иқлим шароитининг кескин континентал, 
вегетация даврида ҳаво ҳароратининг юқори ва намлигини паст бўлиши 
билан ажралиб туради. Сурхондарѐ вилоятида ўртача ҳаво ҳарорати қиш 
ойларида ҳам 0
o
С дан пастга тушмайди. Ёруғлик ва иссиқлик омилларининг 
етарли бўлиши, вегетация даврининг давомийлиги мевали экинларнинг тез 
ўсиши ва ривожланишига ва улардан юқори ҳосил олишга имконият 
туғдиради. Ҳар хил муддатда пишадиган навларнинг мавжудлиги аҳолини 
йил давомида ҳўл мевалар билан таъминлаш имкониятини беради. Бу 
масалаларни илмий жиҳатдан ўрганиш 2015-2017 йилларга мўлжалланган 
Сурхондарѐ илмий тажриба станциясида ҚХА-8-102-2015 «Мевали экинлар 
ва узум генофондини бойитиш, сақлаш ва ўрганиш асосида Ўзбекистоннинг 
жанубий ҳудудларига мослашган навлар яратиш учун бирламчи манбалар 
ажратиб олиш» лойиҳаси бўйича давом эттирилди. Ҳозирги пайтда катта 
майдонларда олма, ўрик,анор, нок, беҳи, шафтоли, олхўри, гилос, ѐнғоқ, 
анжир ва бошқа мевали ҳамда резавор экинлар етиштирилмоқда. Сурхондарѐ 
вилоятида боғдорчиликни ривожлантиришда айниқса Шеробод, Денов, 
Олтинсой, Сариосиѐ, Бойсун туманлари истиқболли ҳисобланади. Шу билан 
бирга вилоятда кишмиш ва майиз тайѐрлаш ҳам иқтисодий жиҳатдан катта 
самара беради. Мевали дарахтларнинг ўсиши учун керакли иқлим 
шароитнинг мавжудлиги Сурхондарѐ вилоятида мева экинлар ва узумнинг 
истиқболли навларини танлашни, кўпайтиришни ва фермер хўжаликларини 
кўчатлар билан таъминлашни тақоза этади. Сурхондарѐ вилоятида мевали
экинлардан айниқса ўрик, анор ва узум маҳаллий навларга бой бўлиб, улар 
фермер хўжаликларида, томорқаларда етиштирилмоқда ҳамда сақланмоқда 
[К. Байметов: 1]. Маҳаллий навлар мевали экинлар генофондининг асосий 
қисми ҳисобланади. Улар асрлар давомида халқ селекционерлари томонидан 
яратилган, маҳаллий тупроқ иқлим шароитларига мослашган, айниқса 
ҳавонинг юқори ҳароратларига бардошли бўлиб, иссиққа ва қурғоқчиликка 
чидамлилиги кучли ривожланган. Сурхондарѐ вилоятининг Термиз, Ангор, 
Шеробод, Дашнобод, Узун, Олтинсой туманларида фермерлар мевали 
экинларнинг маҳаллий навларини кенг етиштиришмоқда [А. Бегматов: 2].
Ҳозирги пайтда Сурхондарѐ илмий тажриба станциясида фенологик 
кузатишлар давом эттирилмоқда. Хусусан, пайванд қилинган мевали 
ўсимликлар яъни олма, ўрик, олхўри, шафтоли, бодом дарахтлари устидан 
кузатиш ишлари олиб борилди. Шафтоли коллекциясида 81 нав, олхўри 
коллекцияда 33 нав, нок коллекциясида 56 нав, гилос коллекцияда 31 нав, 
ўрик коллекциясида эса 103 нав ўстириб парвариш қилинмоқда. Ушбу мевали 

---

41 
дарахтларнинг истиқболли навлари ажратилиб олиш ва ишлаб чиқаришга 
жорий этиш давом эттирилмоқда.