Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

 
ALLIUM SEPAL–
ǵ
a BOTANIKALIQ SIPATLAMA 
 
Baltabaev M.T. - dotsent, Kalbaeva S. –1-kurs talaba 
NMPI Botanika, ekologiya hám onı oqıtıw metodikası kafedrası 
 
Domalaq piyaz –Alliaceae tuqımlasına kiretu
ǵ
ın bir jıllıq yamasa eki jıllıq 
shñp deneli baw-baqsha ñsimlik (1-suwret).
Jer astında aq túbiri boladı. Paqalı uzın, ishi gewek, orta bñlimi juwanay
ǵ
an 
boladı. Japıra
ǵ
ıda uzın cilindr tárizli, ñtkir ushlı, ishi quwıs bolıp, paqal
ǵ
a qına 
menen ornalasqan. Gulleri ápiwayı sayaman
ǵ
a toplan
ǵ
an. Miywesi shar sıyaqlı 
boladı [5].

---

275 
1-súwret. Domalaq piyaz: 1-
nálshe; 2-ñsimlik ekinshi jılı; 3-top 
gul; 4-gul dúzilisi; 5-tuqım. 
Piyaz may-iyun aylarında gulleydi, 
tuqımı iyul ayında pisedi. Kñpshilik 
mámleketlerde, G`MDA nıń barlıq 
ayma
ǵ
ında egiledi. Domalaq piyaz 
jabayı 
túrde 
ushıraspaydı[3]. 
Qaraqalpaqstanda barlıq rayonlarda baw-
baqsha ñsimlik sıpatında har túrli sortları 
egiledi [2]. Tuqımı qur
ǵ
aq halında 
egilgende, ol 15-20 kúnnen keyin kñgerip 
shı
ǵ
adı. Nálshe jińishke ushlı, teben 
sıyaqlı boladı. 
Domalaq piyaz mart-aprel aylarında egiledi. Tuqım úlesi japıra
ǵ
ı áste 
dúziwlenedi, dáslep gorizontal keyin vertikal halına ñtedi. Tuqım úlesi ishinde onıń 
tiykarında búrtikshe bolıp birlemshi trubka tárizli haqıyqıy japıraq ñsedi, keyin 
tuqım úlesi tiykarınan jan`a búrtik qáliplesedi, ol jan`a japıraqtıń ñsip 
rawajlanıwına tiykar boladı. Ekinshi japıraq, birinshi japıraq ishinen ñsip shı
ǵ
adı.
Solay etip, usınday jol menen japıraqlar payda bolıwı dawam etedi. Nátiyjede, 
aq ren`li juwan jal
ǵ
an paqal qáliplesedi, onı ayaqsha dep ataydı. (2-súwret).
2-súwret. 
Domalaq 
piyazdıń 
rawajlanıw 
basqıshları: 
1-tuqımnıń kñgeriwi; 2,3-
nálsheler; 4-kñshirip tigiw
fazası; 
5-piyazlıqtıń 
qáliplesiw baslan
ǵ
ıshı; 6-tolıq
pisip jetilispegen piyazlıq; 7- 
pisip jetilgen piyazlıq 
Gernay túr ñzgertken paqal, onda qur
ǵ
aq hám juqa qabıqlar bolıp, ol túr 
ñzgertken japıraq esaplanadı, olarda zatlardıń qorı jıynaladı. Piyazdıń gernayı 
ápiwayı, ñzinde bir piyazlı
ǵ
ı bar hám shaqalan
ǵ
an ñzinde bir neshe piyazshanı 
birlestirgen boladı. Usı belgisi boyınsha bir hám bir neshe uyalı piyazlar bolıp 
bñlinedi. Kñp uyalılar, tiykarınan, vegetativ túrde, bir uyalıları tuqımınan 
kñbeytiledi. 
Piyaz sırtınan qur
ǵ
aq qabıqlar menen qaplan
ǵ
an (2-suwret), olar sortına 
qarap hár túrli ren`li boladı. (sarı, aq, kñkshil hám fiolet ren`li) Shireli qabat-etli, 
aq, jasıl yamasa fiolet ren`de boladı. Eki tipte-jabıq qoltıqta búrtik payda boladı, 
ashıq, jabıq qabattı qaplap aladı, olar jasıl japıraqlar
ǵ
a aylanadı. Hár bir ashıq 
qabat bir trubka tárizli japıraqtı payda etedi.
Japıraqlardıń qoltı
ǵ
ında generativ hám vegetativ búrtikler jaylasadı. Vegetativ 
búrtikler (baslan
ǵ
ısh) sanı boyınsha bir, eki hám kñp baslan
ǵ
ıshlı bolıp bñlinedi. 
Hár bir búrtikten bir japıraq shı
ǵ
adı, eger shárayat bolsa gullewshi shaqa 
qáliplesedi. Kishi baslan
ǵ
ıshli sortlarda shireli qabatı qalıń bol
ǵ
an onsha 
ashshı emes iri piyazlıq qáliplesedi. Kñp baslan
ǵ
ıshlıda juqa, bir-birine tı
ǵ
ız 
jaylasqan, shireli qabatqa iye. Domalaq piyaz japıraqları kñk-jasıl, ishi 

---

276 
quwıs,shireli daqlar
ǵ
a iye. Domalaq piyazdıń tamır sisteması shashaqlı, hálsiz 
boladı.
Gúllewshi shaqa baslan
ǵ
ıshtan (zachatki) ñsip shı
ǵ
adı. Sonıń ushın da 
baslan
ǵ
ısh sanına qarap gullewshi shaqanıń qansha bolıwı múmkin ekenligin 
anıqlaw
ǵ
a boladı. Gernaydıń ortası tompaq, ishi quwıs, hálsiz, sortına hám egiw 
sharayatına qarap hár qıylı biyiklikte (50-180 sm) boladı. Top gúlleri shar tárizli 
sayaman, onda 150-280 gúller jaylasqan, ashıl
ǵ
an
ǵ
a shekem olar juqa qabıqtıń 
ishinde jaylasadı. Gúlleri tuwrı aq ren`li 6 gul japıra
ǵ
ınan turadı. Shan`lanıwı 
ayqaspalı, samal yamasa nasekomalar arqalı shan`lanadı. Analıq tuyini joqarı, altı 
qırlı. Tuqımı úsh uyalı qutısha, hár bir uyashada 1 yamasa 2 tuqımı boladı. Tuqımı 
qara, gedir-budır, yarım sfera formada, 1000 dana tuqımnıń salma
ǵ
ı 2,8-5 g [5].
Domalaq piyaz biziń sharayatta jaqsı ñsip rawajlanadı, vegetatsiya dáwirin 
tolıq ñtip, gullep tuqım hám miywe beretu
ǵ
ın baw-baqsha hám bahalı dárilik 
ñsimlik esaplanadı [1].