Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Литература: 
1. Чернобельская Г.М.
 
Методика обучения химии в средней школе. –М.: 
ВЛАДОС, 2000. 
2. Жилин Д.М.
 
Заметки с международной конференции по химическому 
образованию. Химия в школе, 2012, №10, с. 44-52; 2013, №1, с. 37-45. 
 
HALOXYLONNIŃ BIOMORFOLOGIYALIQ ÓZGESHELIKLERI 
 
I.Dáribaeva 
Ájiniyaz atinda
ǵ
i NMPI talabasi 
 
Ñzbekstan Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoyev 2018-jil 28-dekabr kúngi 
Oliy Majlis palatalarina jolla
ǵ
an Múrajatinda «Aral teńiziniń suwsiz ayma
ǵ
inda 
kelesi jili jáne 500 miń gektar to
ǵ
ay jaratiladi», dep atap ñtkenindey búgingi kúnde 
Aral teńiziniń suwdan qurı
ǵ
an ultanında «Jasıl qaplamalar» qor
ǵ
aw to
ǵ
ayların 
shñlkemlestiriwde duz
ǵ
a shıdamlı hám tez ñsetu
ǵ
ın ñsimliklerdiń biri seksewil 
ñsimligi úlken áhmiyetke iye.
Seksewil (Haloxylon) soralar tuqimlasina kiriwshi terek hám putalar tuwisi. 
Olar tiykarinan qumli shñllerde ñsedi. Sonliqtan seksewildiń japiraqlari júdá mayda 
bolip, 2mm yamasa reduksiyalan
ǵ
an. Japiraqlariniń mayda teńgeshe tárizli boliwi 
hám bir jilliq shaqalariniń bir bñliminiń tñgiliwi oniń issi hám qur
ǵ
aq shñl 
ja
ǵ
dayinda jasaw
ǵ
a beyimleskenliginiń belgisi. Boyi 1,5-12 m, denesiniń diametri 
1m ge shekem boladi. Gúlleri mayda 2 jinisli, qarama-qarsi teńge tárizli, gúl aldi 
qolti
ǵ
inda birewden ornalasqan. Seksewiller marttiń aqiri, apreldiń basinda ñse 
baslaydi hám gúlleydi. Jazdiń issi kúnlerinen baslap sentyabr aylarina shekem 
ñsiwden toqtaydi hám jaz
ǵ
i tinim dáwirin ñteydi. Sentyabrdiń ekinshi yariminan 
baslap ñsiw hám rawajlaniw dawam etedi, miywesi pisip jetiledi. Miyweniń ñsiw 
dáwirinde 5 gúlqor
ǵ
an japiraqshalarinan juqa perdege uqsas qanat ñsip shi
ǵ
adi. 
Sonliqtan oniń miywesi ushpa miyweler qatarina kiredi. 
Ñsimliktiń enine ñsiwi ñzgeshe boladi. Seksewildiń kambiy toqimasi paqaldi 
aylana saqiynalar boyinsha qaplamay, baylamlarda jiynaladi, soniń ushin jilliq 
saqiyna qatlami payda bolmaydi. Paqaldiń kñldeneń kese kesimindegi jilliq 
saqiyna
ǵ
a uqsa
ǵ
an siziqlar negizinde úzik-úzik spiral
ǵ
a tán. Bir jil dawaminda 5-

---

248 
8 hám onnanda kñplew saqiynalar payda boliwi múmkin. Bul seksewil denesiniń 
individual qásiyeti hám topiraq-klimat shárayatina baylanisli. 
Házirgi waqitta to
ǵ
ay xojali
ǵ
inda seksewil jasil shaqalardiń ayril
ǵ
ani 
boyinsha V.M. Arsixovskiy hám A.V.Gvozdikov teńlemeleri járdeminde 
aniqlanadi.
Seksewildiń uliwma 5 túri bar. Sonnan Ñzbekstanda 3 túri tarqal
ǵ
an. Aq 
seksewil (Haloxylon persicum) boyi 4-5m ge shekem bolatu
ǵ
in puta yáki terek, 
qabiqli
ǵ
i ash kúlreń túste bñladi. Tamiri 10-11m tereńlikke shekem kirip barip, jer 
asti suwlarinan paydalanadi. Qazaqstan, Iran, Irak, Aw
ǵ
anstan, Saudiya Arabstani 
hám Batis Qitaydiń shñl hám yarim shñllerinde ñsedi. Aq seksewil kñshpe 
qumlardi bekkemlewde keń qollaniladi. Zaysan túri Qaraqalpa
ǵ
stanniń Ústirt 
tegisliginde ushraydi. 
Qara seksewil (Haloxylon aphyllum) biyikligi 6-7m ge jetetu
ǵ
in japiraqsiz 
terek yáki puta. Qabiqli
ǵ
i toq kúlreń-qaraltim reńde. Ñzegi qońir, qatti, awir, 
suwda shñgedi. Ol, tiykarinan, shorli shñllerde to
ǵ
ay payda etiwshi eń iri ñsimlik 
esaplanadi. Jollarda ixotazarlar payda etiwde qollaniladi. Aq seksewilden 
qabiqli
ǵ
iniń reńi hám japira
ǵ
iniń dúzilisi menen ajiralip turadi. 
Seksewildiń xaliq xojali
ǵ
inda
ǵ
i áhmiyeti júdá úlken. Onnan, tiykarinan, otin 
(janil
ǵ
i), túyeler hám qoylar ushin ju
ǵ
imli ot-jem sipatinda paydalaniladi. Samaldi 
tosiwshi derek bolip esaplanadi. Seksewil to
ǵ
aylari topiraqti erroziyadan saqlawda 
áhmiyetli orin tutadi. Seksewil 50-60 jil jasaydi. Tiykarinan, tuqimi arqali kñbiyedi 
hám 6-7 jilda tuqim bere baslaydi. Orayliq Aziyada seksewil to
ǵ
aylari 22 mln 
gektar átirapinda, sonnan Ñzbekstanda 1229000 gektardi iyeleydi. 
Ñzbekstanda Aral teńiziniń quri
ǵ
an aymaqlarina seksewil egiw ushin 1991-
jilda shi
ǵ
aril
ǵ
an ―Nortuya‖ sorti rayonlastiril
ǵ
an.
Házirgi kúnde alip barilip atir
ǵ
an jumislar
ǵ
a misal retinde: Aral teńiziniń 
quri
ǵ
an maydanina seksewil egiw ushin 917,2 miń gektar jer maydani egiwge 
tayarlan
ǵ
an. Oniń 363 miń gektarina seksewil tuqimi egilgen. 
Bunday qor
ǵ
aw to
ǵ
aylari, ásirese, iyul-avgust aylarinda júdá úlken shań-
tozanniń hawa
ǵ
a kñteriliwinen saqlaydi hám ekologiyaliq shárayatti jaqsilaydi. 
Kñshpeli qumlardi bekkemlew menen birge usi aymaqlarda sharwashiliq 
xojaliqlarin payda etiwde úlken áhmiyetke iye.