Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Фойдаланилган адабиѐтлар: 
1.
Флора Узбекистана. Ташкент «Фан», 1959. 501 с. 
2.
Ўзбекистон Республикаси Қизил Китоби. Тошкент «Чинор», 2016. 

---

297 
МЕТАННИ КАРБОНАТЛИ КОНВЕРСИЯЛАШ 
 
Н.И.Файзуллаев., *И.И.
Мамадолиев., М.Н.Ибодуллаева., *С.Б.Пардаева 
Самарқанд давлат университети,
*Самарқанд Давлат Медицина Институти 
 
Бугунги кунда дунѐ бўйича йилига 15 миллиард тонна карбонат
ангидрид атмосферага чиқарилмоқда. Атмосферада карбонат ангидрид
миқдорининг бундай кескин ортиб бориши оқибатида яқин 15-20 йил
ичида ер юзида ҳарорат 0,35 даражага, 100-120 йилдан сўнг 1,5-2
даражага кўтарилиши башорат қилинмоқда. Бу эса глобал экологик ва
иқтисодий муаммоларни келтириб чиқаради. Ушбу экологик муаммони
ҳал қилишнинг энг истиқболли усули карбонат ангидридни метан билан 
конверсиялашдир. Метанни карбонатли конверсиялаш реакцияси синтез-газ 
(H
2
ва CO) олиш реакциялари орасида энг муҳими ҳисобланади. Бу жараѐн 
саноатда водород олиш учун муҳим реакция бўлиб, Фишер-Тропш методи 
бўйича юқори молекуляр углеводородлар, метанол, кислород сақловчи 
органик моддалар ва кимѐ саноатининг муҳим маҳсулотларини ишлаб 
чиқаришда катта аҳамиятга эга. 
Метанни 
карбонатли 
конверсиялаш 
реакцияси 
600-800
0
C 
да 
ўтказилганда H
2
/CO нисбати 1 дан кичик, 850
0
C дан юқори ҳароратда 1 га 
тенг бўлади. Бундан кўриниб турибдики, реакция 850
0
C дан юқори ҳароратда 
олиб борилганда H
2
/CO нисбати 1 га тенг бўлади ва бу эса Фишер–Тропш 
усулида суюқ ѐқилғи айниқса юқори молекуляр спиртлар олишда муҳим 
аҳамият касб этади. 
Метанни карбонатли конверсиялаш реакциясининг умумий тенгламаси: 
CH
4
+ CO
2
↔ 2CO + 2H
2
,
= + 247 кдЖ/моль 
Метанни карбонатли конверсиялашда бориши мумкин бўлган қўшимча 
реакциялар: 
1.
CO
2
+ H
2
↔ CO + H
2
O,
= -41,1 кдЖ/моль 
2.
CH
4
→ C+ 2H
2
,
= +74,8 кдЖ/моль 
3.
CO
2
+ 4H
2
↔ CH
4
+ 2H
2
O,
= -165,0 кдЖ/моль 
4.
CH
4
+ H
2
O ↔ CO + 3H
2
,
= +206,0 кдЖ/моль 
5. 2CO ↔C+ CO
2
,
= -72,5 кдЖ/моль 
CO нинг қайтарилиши ва метаннинг парчаланиши (Будуар реакцияси) 
углероднинг ҳосил бўлишига ва синтез-газ нисбатига нисбатан 
селективликнинг камайишига сабаб бўлади ва натижада катализатор 
дезактивланади. Катализатор сиртида углероднинг ҳосил бўлиши 
катализаторларнинг асосий камчилиги ҳисобланади. Аммо бирданига 2 та 
парник эффектини келтириб чиқарувчи газлардан фойдали мақсадларда 
фойдаланиш 
нуқтаи-назаридан 
муҳимдир. 
Метанни 
карбонатли 
конверсиялаш реакцияси оқимли реакторда, одатдаги атмосфера босимида, 
ҳажмий тезликнинг 1000 соат
-1
қийматида ва 750-1000
0
С да ўтказилди. 
Бошланғич ва охирги моддалар таркиби газ хроматографияси усулида таҳлил 
қилинди. Катализатор ҳажми 6 мл, жараѐннинг давомийлиги 18-24 соатни 
ташкил этди. 

---

298 
Метаннинг 
карбонатли 
конверсияланиш 
жараѐнининг 
асосий 
кўрсаткичлари қуйидаги формулалар бўйича аниқланди: 
 
Бу ерда X(CH
4
) ва X(CO
2
)–метан ва карбонат ангидриднинг конверсия 
даражаси, (%)
-реакторга киришда ва чиқишда метаннинг 
ҳажмий (моль) сарфи (мл/мин). 
- CO
2
нинг реакторга киришдаги ва чиқишдаги 
ҳажмий (моль) сарфи (мл/мин). 
Реакция 3% Co-Me/цеолит (бунда Ме-олтинчи гуруҳ метали) таркибли 
катализатор иштирокида олиб борилди. Қуйидаги расмда танланган 3% Co-
Me/цеолит таркибли катализатор иштирокида, одатдаги атмосфера босимида 
метанни карбонатли конверсиялаш реакциясига ҳароратнинг таъсири 
келтирилган.