Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

ДАҒАЛ ОЗУҚАЛАР ТАРКИБИДАГИ СТРУКТУРАЛИ 
УГЛЕВОДЛАР МИҚДОРИ ВА УЛАРНИНГ ҲАЗМ 
ЖАРАЁНИДАГИ РОЛИ 
 
М.Х. Хуррамова,М.С.Кузиев 
 
Кейинги вақтларда ҳукуматимиз томонидан яратилган имкониятлар 
натижасида мамлакатимизда сўги пайтларда чорва молларининг бош сони 
кундан-кунга ортиб бормоқда, шу билан биргаликда табиий иқлим 
шароитининг исиб бориши, ѐз ойларининг нисбатан қуруқ келиши, 
яйловларга чорва молларининг тартибсиз боқилиши натижасида бугунги 
кунда яйловларимизнинг қисқариб бориши, озуқабоп ўсимликлар 
турларининг камайиб кетиши ва мавжуд озуқабоп ўсимликларнинг 
озуқавийлик қиймати пасайиб бормоқда, натижасида чорва молларини 
тўйимли, қолаверса ҳар томонлама қулай бўлган маҳаллий озуқалар билан 
озиқлантиришда муаммолар йилдан-йилга кўпайиб бормоқда. 
Адабиѐтлардаги маълумотларнинг кўрсатишича, ўсимлик ривожланиш 
фазалари, ѐши ва турли экологик омилларнинг таъсирига боғлиқ ҳолда 
таркибидаги протеин, АЭМ ва хом ѐғнинг миқдори камайса, аксинча хом 
клетчатка, структурали углевод фракциялари миқдори вегетациянинг 
бошланиш даврига нисбатан кескин ортиши аниқланди 
Қиш мавсумида ҳайвонлар рационини асосий қисмини дағал 
озуқаларнинг мураккаб углеводлари ташкил қилади, яъни ,рациондаги барча 
тўйимли моддаларнинг 60 дан 90 % гача бўлган қисмини клетчатка ва унинг 
фракциялари (целлюлоза, гемицеллюлоза ва лигнин) ташкил қилади (П.И. 
Викторов: 1, С.В.Воробьева: 2,Н.П.Дрозденко:4).
Целлюлоза-катта молекуляр оғирликга эга такрорланувчи бирикмалар - 
целлюлобиозлар ҳисобланувчи (100-4000 бирликдан иборат) мураккаб 
полисахариддир. Гемицеллюлоза структураси жихатидан целлюлозага 
ўхшамайди. Унинг асосий мономери-ксилан ҳамда глюкоза, галактоза 
арабинозалар ҳам учрайди.Гемицеллюлоза целлюлозани инкрустациялайди, 
кавшовчилар катта қорнида ҳазмланиши бир мунча паст, аммо йўғон 
ичакларда акси кузатилади. 
Клетчатканинг ҳазмланиш даражаси жиддий даражада озуқалар 
таркибидаги лигниннинг миқдори билан узвий, чунки клетчатка лигнин 
билан бириккан бўлади. Одатда, лигнин бактерияларнинг таъсирига жуда 
чидамли ва у билан бириккан целлюлозанинг парчаланишига қаршилик 
кўрсатади.
Лигнин, углеводлар синфига кирмайди. У ароматик бирикмалар 
полифеноллар қаторига киради ва хом клетчатканинг 12-14,5 % ни ташкил 
этади, ниҳоят овқат ҳазм қилиш трактида ҳазмланмайди. Аммо целлюлоза 
лигнин билан у ѐки бу даражада бирикганлиги боис унинг ҳазмланиши 
лигнинланиш даражаси билан тескари боғлиқликга эга (r = 1,5).Дағал 
озуқалар таркибида лигниннинг миқдори мазкур озуқаларнинг ҳазмланиш 
даражасига 
ўз 
таъсирини 
кўрсатади, 
чунки 
лигнин 
клетчатка 
компанентларининг бир-бири билан инкрустациясини кучайтиради ва 

---

294 
натижада клетчатканинг ҳазмланадиган компанентларининг ҳазмланишини 
пасайтиради(Н.П.Дрозденко:4,А.П.Калашников:6).
Клетчатка фракциялари орасида лигнин умуман ҳайвонлар организмида 
ҳазмланмайди ва ҳазм жараѐнларига салъбий таъсир кўрсатади, шунинг учун 
кавшовчи ҳайвонларнинг қишки озуқа рационини тузишда рацион 
таркибидаги клетчатка фракцияларининг миқдорини инобатга олган ҳолда 
тузиш мақсадга мувофиқдир(С.В.Воробьева:3,И.П. Духин: 5). 
Шунинг учун биз, тадқиқот ишларимизда майда шохли ҳайвонларни қиш 
мавсумида қўшимча озиқлантириш мақсадида фойдаланиладиган сомон ва 
далада табиий ҳолда ўсадиган бошқа дағал озуқалар (янтоқ, каррак, шувоқ ва 
дала пичани) таркибидаги клетчатка ва унинг фракциялари (целлюлоза, 
гемицеллюлоза ва лигнин) ни ўзаро нисбатларини аниқлаш бўйича 
текширишлар олиб бордик. 
Дағал озуқалар таркибини ўрганиш қилиш учун наъмуналари 
Каттақўрғон туманидаги ―Тиниқсув - М.Ж.М.‖ ф/х яйловларидан йиғилган ва 
ғарамларга бостирилган дағал озуқалардан олинди (жадвалга қаранг).