Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

Использование литература 
1.Лебедева Н.И., Хамраев А.Ш., Мирзаева Г.С., Ганиева З.А., Жугинисов 
Т.И., Холматов Б.Р., Рустамов К.Д. Ксилофаги-вредители древесных 
материалов и исторических памятников // Вестник КГУ. Нукус,2014 Вып.4. –
с. 21-25
HASHAROTLARNING TABIATDAGI AHAMIYATI VA 
G`AROYIB XUSUSIYATLARI 
 
M.N.Ataqulova - o`qituvchi, M.K. Qayumova - 2-kurs talaba 
NavDPI 
 
Yer kurrasining deyarli hamma joyida uchraydigan hasharotlarning tabiat va 
inson hayotidagi o'rni beqiyosdir. Tabiatda faqat zararli yoki faqat foydali 
organizmlar bo`lmaydi. Hayvonlarning foydali yoki zararli ekanligi to`g`risida so`z 
yuritilganda kishilar ularning hayot faoliyati to`g`risida o`z manfaatlari yuzasidan 
sub`ektiv xulosa chiqarishadi. Juda xilma-xil va ko`p sonli bo`lishi tufayli 
hasharotlar tabiatda sodir bo`lib turadigan moddalar almashinuvida muhim 
ahamiyatga ega bo`ladi. Ular gulli o`simliklarni changlatib, hosilni oshiradi. 
Hasharotlardan olinadigan mahsulotlar shu bilan birga hasharotlarning yashash 
tarzida o`ziga xos ajoyib xususiyatlar mavjud. 
Hasharotlar bilan bog'liq faktlar ko`pchilikni qiziqtirishi tabiiy. Bunday 
faktlarni ham sizga havola qilamiz.
- Hasharotlar bundan 400 mln yil ilgari paydo bo'lgan ilk jonli mavjudotlardir. 
O'shandan buyon ular 5 ta ommaviy halokatlarni boshdan kechirishgan va 
trinozavrlardan ko‗ra yashovchan ekanliklari ma'lum bo'ldi.
- Hozir dunyoda asalarilarning 20000 ga yaqin turi mavjud. 500 gramm asal 
yig'ish uchun bitta ari uylaridan gulgacha 10 mln marta uchib borishiga to‗g‗ri 
keladi.
-Eng kuchli organik zahar Lonomiya kapalagining qurtidan olinadi. Uning 
kattaligi 7 sm gacha borib, Janubiy Amerikaning o‗rmonlarida yashaydi. 
Lonomiyaning qurtiga salgina tegib ketish kuyish va qon quyilishiga sabab bo‗ladi. 
Bu kapalak oshqozondan qon ketishi va buyrak yetishmovchiligiga sabab bo'ladi. 
Lonomiyadan o'lim xavfi 1, 7%, shaqildoq ilondan o'lim xavfi 1,8 %ga teng. Shuni 
esda tutish lozimki yoqimtoygina kapalak qurtining ozgina zahri ham kuchli 
zaharlanishga olib keladi.

---

207 
- Urg'ochi suvaraklar bir yil davomida 2 mln dan ziyod tuxum qo‗yishi 
mumkin. Bundan tashqari suvaraklar 9 kun suvsiz yashay oladi.
- 1 yil davomida o'rgimchaklar iste'mol qiladigan hasharotlarning og'irligi yer 
yuzida yashovchi barcha insonlar vaznidan og‗irroq bo‗ladi.
- Chumolilar hech qachon uxlamaydi. Yer yuzida qancha qush bo'lsa
(9000)shuncha (8800) chumoli turi mavjud. Puli chumolilari dushmanlariga qarshi 
kurashda daraxt shoxiga o‗xshash nayzalaridan foydalanishadi. Ularning zahri 
nihoyatda kuchli bo‗lib 10 -20 ta chumolining chaqishi insonni o'limga olib keladi.
- Kapalaklar ta‗mni orqa qismi yordamida sezadi. Qanotlarining rangi nurni 
akslantiruvchi pardalar yordamida hosil bo‗ladi. Tunda hayot kechiruvchi eng yirik 
kapalak Attacus Altas bo‗lib, uni kamon yoki miltiqda ovlashadi. Chunki uning 
bashang qanotlari uchayotgan vaqtda 30 sm gacha yoyilib qushni eslatadi.
- Asalarilarning 5 ta ko'zi bor. 3 tasi boshning yuqori qismida, 2 tasi oldinda 
bo‗ladi. Asalarilarning qanotlari 1 daqiqada 11400 marta qoqiladiki, bu o'ziga xos 
g‗o‗ng‗illashga o'xshab ketadi.
- Hozir qo‗ng‗izlarning 400 mingga yaqin turi ma'lum. Eng yirik Titan 
qo‗ngizining bo'yi 17 sm ga yetishi mumkin. Bombardimon deb ataluvchi 
qo‗ng‗izlar ajoyib himoya mexanizmiga ega. Ular dushmanlariga qarshi 100 C 
gacha qizdirilgan kimyoviy oqim yuborishadi. Bundan tashqari ular juda baland 
ovoz ham chiqarishadi. Go‗ngxo‗r qo‗ng‗izlar go‗ngi iste'mol qilib uni qayta 
ishlashadi. Agar shu qo‗ng‗izlar bo‗lmaganida o‗tloqlar bo'lmasligi mumkin ekan. 
Bu qo‗ng‗izlar go‗ngdagi chivinlarning tuxumlarini qirib, ularning ko‗payib 
kelishiga yo'l qo‗ymas ekan.
- Ninachi eng tez uchuvchi hasharot hisoblanadi. Uning harakatlanishi soatiga 
57 km /soat.
- Hasharotlar oqsil, uglevod, vitamin va minerallarga boy taom hisoblanadi. 
Tailandda ular delikates taom sanaladi. U yerda qora chigirtka va chigirtkalarga 
talab katta.
- Qora chigirtkalar quloqlari oldingi oyoqlarida joylashgan. Bundan tashqari 
ularga qarab haroratni aniqlasa bo‗ladi. Buning uchun chigirtkani bir daqiqada 
necha marta chirillashi aniqlanadi. Uni 2 ga bo‗lib, chiqqan songa 9 qo'shiladi, 
natija 2 ga bo'linadi. Hosil bo'lgan son sselsiyga to‗g‗ri keladi.
-Chigirtkalarning qarindoshi bo‗lgan sikadlar rekord darajada baland ovoz 
chiqaradi. Eng qizig'i shundaki sikadlar bu tovushlardan faqatgina urg‗ochisini jalb 
qilish uchun foydalanadi.
- Barcha hasharotlarning taxminan 3 dan bir qismi yirtqich hisoblanadi va 
ularning aksariyati o‗limtik va ovqat qoldiqlarini yemay o'zi ov qiladi.
-Eng yirik hasharot Yangi Zelandiya uetasi bo‗lib uning og'irligi 71 grammga 
yetadi.
-Aniqlanishicha uy pashshasi rivojlanish davri tugamagunicha uchmas ekan. 
Ularning voyaga yetmagan lichinkalari shamol bilan 45 km gacha tarqalishi 
mumkin.
- Beshiktebratar o'z tanasining uzunligidan 40 barobar uzoqqa sakrashi, 
burgalar 30 barobar uzoqqa sakrashi mumkin.

---

208 
Sayyoramizning inson o'zlashtirgan har bir kvadrat milida 26 mlrd dan ziyod 
hasharotlar yashaydi. Olimlarning fikriga ko‗ra, yana fanga noma'lum 
hasharotlarning 5-10 mln turi mavjud. Tabiat sir sinoatlarga to‗la. Unda hali o'z 
yechimini topmagan jumboqlar bisyor. Mana shunday jumboqlarni yechish esa 
bizning oldimizda turgan vazifa hisoblanadi.