Ӛзбекстан Республикасы Жоқары ҳәм орта арнаўлы билимлендириў министрлиги Әжинияз атындағы

1. 
Ксерофилл 
бошоқлилар 
ва 
илоқлар.
Бу 
типга 
кирувчи 
ўсимликларнинг барги ингичка, дағал бўлиб, найча ҳосил қилган.
 
2. Ертук ксерофитлар.
Бу типга кирувчи ўсимликлар анча қуруқ 
муҳитда ўсади ва шунинг учун барглари икки томондан қалин туклар билан 
ўралган.
3. 
Дағал баргли икки паллали ксерофитлар.
Бу типга мураккаб 
гулдошлар ва соябонгулдошлар оиласининг кўпгина вакилларини киритиш 
мумкин; уларнинг пояси ва баргларда механик тўқималар кучли тараққий 
этганлиги (қўйтикан, кўктикан ва бошқаларда) сабабли жуда дағал, ҳатто 
тиканларга эга. 
4. 
Барг пластинкаси кичрайган ёки баргсиз ксерофит дарахт ва 
буталар.
Бу типга Ўрта Осиѐ чўлларида кенг тарқалган саксовул, жузғун, 
қизилча кабилар мисол бўла олади. Уларда фотосинтез жараѐнини кўпинча 
новдалар бажаради. 
Фойдаланган адабиетлар 
1.
Толипова Ж. ―Биологияни ўқитишда педагогик технологиялардан фойдаланиш‖. 
Тошкент-2011.
2.
Ў.Ў.Толипов, М.Усмонбоева ―Педагогик технология назария ва амалиѐт‖ Ўз.РФА 
нашриѐти 
ОРГАНИЗМНИҢ БУЛШЫҚ ЕТ СИСТЕМАСЫНА ҲӘМ 
БУЎЫНЛАРҒА МАССАЖДЫҢ ФИЗИОЛОГИЯЛЫҚ ТӘСИРИ 
 
Б.Калилаева –Зоология, адам морфо-физиологиясы ҳәм оны 
оқытыў методикасы кафедрасы оқытыўшысы 
А.Султаниязова –Дене мәденияты факультети студенти 
Адам тиришилиги искерлиги ушын булшық етлер үлкен әҳмийетке ийе, 
яғный адам актив организминиң ҳәрекетин тәмийинлейди. Тегис булшық 
етлер ишки органлар, қан тамырлардың искерлиги ушын әҳимийетли. Жүрек 
булшық етлери (миокард) болса жүрек искерлигин тәмийинлейди. 
Миокардтың клеткалары қозыўшаңлық қәсийетине ийе. 
Массаж тәсиринде булшық етлер беккемленеди, олардың тонусы ҳәм 
эластиклиги артады, қысқарыў функцияси жақсыланади, қуўаты кӛбейеди, 
жумыс қәбилети артады. Массаждың актив усыллары себепли булшық 
етлерге артериал қан кӛбирек келе баслайды, булшық етлердеги талығыў 
жоғалады, қәлпине келиў процесии тезлеседи. 

---

216 
Талыққан булшық етлердиң жумыс искерлиги бес минутлық массаждан 
кейин 3-7 мәрте артады. Булшық етлер жумыс искерлигиниң бундай артыўы 
физикалық мийнетте қатнаспаған булшық етлерди массаж еткенде де 
гүзетиледи. Соның ушын айырым булшық ет топарлары талыққан ўақытта 
мийнет етиўде қатнаспаған булшық етлерди массаж етиў мақсетке муўапық. 
Массаж тәсири нәтийжесинде булшық атрофияси секинлеседи. 
Массаж булшық етлерде ӛтетуғын оксидлениў- қәлпине келиў 
процессине де сезилерли тәсир кӛрсетеди, кислородтың ағып келиўин 
кӛбейттиреди ҳәм булшық ет тоқымасы клеткаларының ассимиляция 
функциясын жақсылайды. Массаж нәтийжесинде булшық етлерде 
пластикалық ҳәм энергетикалық процесслер жақсыланады, соның менен 
бирге булшық етлердиң функционал имканиятлары , булшық ет күши ҳәм 
шыдамлылығын асырады. 
Булшық етлер – геўде булшық етлер, бас булшық етлери, аяқ-қол 
бӛлимлерине бӛлинеди. Геўде булшық етлери геўдениң арқа тәрепинде 
жайласқан (арқаның үстиңги ҳәм тереңдеги булшық етлери) ҳәм геўдениң 
алдыңғы тәрепинде жайласқан (алдыңғы мойын булшық етлери, кӛкирек 
булшық етлери ҳәм қарын булшық етлери) бӛлимлерге бӛлинеди. 
Байланыс 
– сүйеклер аралық ҳәм шемиршеклер аралық буўынлар 
беккемлигин тәмийинлеўши ҳәм ишки органларды бослықлар (кӛкирек, 
қарын, жамбас) дийўаллары менен байланыстырып турыўшы тығыз бириккен 
тоқымадан ибарат дүзилме. Буўын-сүйеклер, гейде пайлардың бир-бирине 
ҳәрекетшең тәризде биригиўи. Сүйеклерди пайда етиўде қатнасыўшы 
ушлары, бириктириўши тоқымадан дүзилген буўын қалтасы менен, ишки 
тәрептен синовиал перде менен оралған.
Буўынларды массаж етиў ўақтында ҳәр бир буўынның салыстырмалы 
ҳәрекет амплитудасын ҳәм ҳәрекет оғын жақсы билиў зәрүр. Буўын ҳәм 
байламлар ҳәрекетшеңлиги, эластиглигиниң артыўы, массаж етилип атырған 
орынның қызыўына байланыслы. Бунда қан менен тәмийинлениў күшейеди, 
буўындағы синовиаль суйықлық артады. Буўынларды массаж етиў буўын 
әтирапындағы исиклерди кемейттиреди, қан тамырларынан қан айланыўын 
жақсылайды, қанның реакциясын ҳәм буўынларда топланған патологиялық 
затларды жоқ етеди. Буўынлар суўыққа, кеселликлерге, жарақатланыўға, зат 
алмасыўы бузылыўына жүда тәсиршең болады. Кӛп қайталанып туратуғын 
жарақатлар, ревматизм, подагра ҳәм басқалар буўынның ӛзгериўине алып 
келеди. 
Ҳаўа райы суўық ўақытларда буўынды массаж етиўге айрықша итибар 
бериў керек. Бул жағдайларда массаж қыздырыўшы үскене спатында ҳәм 
жарақатланыўдың алдын алыў мақсетинде ислетиледи. Массаж үлкен 
жастағы адамлар ушын үлкен әҳимийетке ийе, себеби олардың буўынларында 
жасқа тән ӛзгешеликлер себепли ҳәрекетшеңлик кемейеди, ҳәрекет 
қыйынласады. Улыўма айтқанда, массаж тоқымалардың эластиклигин,
сыртқы орталық тәсирлерине шыдамлығын активлестиреди.