Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

56-§. Belgilerdiń birikken jaǵdayda násilleniwi
Mendel óz tájiriybelerinde xosh iyisli noxat ósimliginiń jeti 
jup násillik belgisiniń násilden-násilge ótiwin baqladı. keyin 
ilimpaz lardıń ilimiy izert lewleriniń nátiyjesinde hár qıylı 
túrge tiyisli organizmlerdegi hár túrli jup belgilerdiń násilden-
násilge ótiwi úyrenilip, Mendel nızamları dálillendi. Nátiy-
jede bul nızamlar ulıw ma xarakterge iye ekenligi tán alındı. 
Biraq, sońǵı ilimiy izertlewler xosh iyisli noxattıń ayırım 
belgileri — atalıǵınıń forması, gúldiń reńi áwladlarda erkin bólis-
tirilmeytuǵınlıǵı dálilendi. Áwladlar ata-anaǵa uqsaǵan halda 
qaladı. Áste-aqırın Mendeldiń úshinshi nızamı negi zinde bun-
day belgiler kóp jıynalıp bardı. Áwladlarda belgilerdiń ajıra-
lıwı hám kombinaciyasında barlıq genlerdiń tarqalmaytuǵınlıǵı 
belgili boldı. Álbette, qálegen organizmde genler sanı oǵada 
kóp. Xromosomalar sanı bolsa belgili muǵdarda boladı. Hárbir 
xromosomada júdá kóp genler jaylasadı. Bunday genler bir-biri 
menen birikken genler dep ataladı. Olar birikken toparlardı 
quraydı. Genlerdiń birikken toparı xromosomalardıń gaploid 
toplamına sáykes keledi. Mısal ushın, adamda 46 xromosoma—
birikken toparı 23, drozofilada 8 xromosoma — birikken toparı 
4, noxatta 14 xromosoma — birikken toparı 7 boladı.
Genler bir xromosomada bolǵanda násilden-násilge ótiw 
nızamlıqları haqqındaǵı máseleni T. Morgan hám wonıń shákirt-
leri tolıq úyrengen. Olar ózleriniń izertlewlerin tiykarınan 
drozofila miywe shıbınında alıp barǵan. 
drozofila miywe shıbını genetikalıq ilimiy izertlewler ushın 
júdá qolaylı. drozofila laboratoriya jaǵdayında ańsat kóbeyedi, 
kóp násil beredi; olar 25—26 
o
C temperaturada hár 10—15 
kúnde jańa áwlad beredi, násillik belgileri júdá kóp hám hár
qıylı, xromosomalar az (diploid sanı 8) boladı.
Bir xromosomada jaylasqan genler birikken genler bolatu-
ǵınlıǵı tájiriybeden belgili, yaǵnıy erkin bólistiril
mey
, tiykarınan, 
http:eduportal.uz

---

151
GeNeTIka HaQQÍNda UlÍWMa MaǵlÍWMaT
VI BÓlIM
birgelikte násilden-násilge ótedi. Bunı anıq mısalda kórip 
shıǵamız. eger kúl reń deneli hám normal qanatlı drozofila 
menen qaralaw deneli hám kelte qanatlı drozofila shaǵılıstı-
rılsa, gibridlerdiń birinshi áwladındaǵı barlıq shıbınlardıń dene-
si kúl reń hám normal qanatlı bolıp shıǵadı. Bul eki jup allel 
boyınsha geterozigota bolıp tabıladı (denesi kúl reń, qara dene 
hám normal qanat, kelte qanat). analizlewshi shaǵılıstırıw 
ótkeriwde digeterozigota (kúl reń deneli hám normal qanatlı) 
urǵashı shıbınlardı recessiv belgili qara deneli hám kelte qanatlı 
erkek shıbınlar menen shaǵılıstıramız. Mendeldiń ekinshi 
nızamı boyınsha áwladta 4 qıylı fenotipli: 25 % normal qanatlı 
kúl reń deneli, 25 % kelte qanatlı kúl reń deneli, 25% normal 
qanatlı qara deneli hám 25 % kelte qanatlı qara deneli shıbınlar 
alınıwı kerek edi. Biraq, Morgannıń alıp barǵan tájiriybelerinde 
bolsa pútkilley basqasha nátiyje alınǵan.
Bul mısalda bekross shaǵılıstırıwda digibridtegi sıyaqlı tórt 
emes, al eki genotiplik topar bólinip shıqtı. Olardan biri kúl reń 
deneli normal qanatlı, ekinshisi bolsa qara deneli kelte qanatlı 
edi. Qatnas 1:1 boldı. Bul a-B hám a-b genleri birikken halda 
násilden-násilge ótiwden derek edi. Bunday násilden-násilge ótiw 
tolıq birikken halda násil quwıwshılıq bolıp esaplanadı. Bul 
dálillerge tiykarlanıp, Morgan birikken halda násil quwıwshılıq 
nızamın ashtı.
Morgan hám onıń shákirtleri bir xromosomada jaylasqan 
genler geyde bir-birinen ajıralǵan halda násil quwıwshılıqları 
múmkin ekenligin de dálilledi. Bunıń sebebi gomologiyalıq 
xromosomalardaǵı birikken genler meyoz procesinde krossin-
gover sebepli ayırım bólimleri menen óz ara almasıwı bolıp 
tabıladı. Olardıń krossingoverge ushıraǵan gametalar delinedi. 
Sebebi, gomologiyalıq xromosomalar uqsas uchastkaları menen 
almasıw nátiyjesinde xromosomalar strukturalıq qayta dúzilgen 
bolıp, olarda birikken genler krossingover sebepli bólinip, 
jańa ózgergen variantta óz ara birigedi. Nátiyjede, bekkross 
shaǵılıstırıw ushın alınǵan organizm tórt túrli: eki krossingo-
verge ushıramaǵan gameta payda etedi.
http:eduportal.uz

---

152
GeNeTIka HaQQÍNda UlÍWMa MaǵlÍWMaT
VI BÓlIM
Bekkross shaǵılıstırıw nátiyjesinde alınǵan F
1
gibridleriniń 
83 % i ata-ana organizmine uqsas bolıp, kúl reń deneli normal 
qanatlı 41,5 %, qaralaw deneli kelte qanatlı 41,5 % in quraydı. 
F
b
nıń tek 17 % i ata-anadan parıqlanadı, yaǵnıy kúl reń 
deneli kelte qanatlı 8,5 % hám qaralaw deneli normal qanatlı 
8,5 % in quraydı. Bul 17 
% krossingover procenti dep ataladı. Bunday násil 
quwıwshılıqtı genlerdiń tolıq emes birikken haldaǵı