Ózbekstan Respublikası Xalıq bilimlendiriw ministrligi tárepinen

19-§. Kletkanıń ximiyalıq quramı 
kletka quramına jansız tábiyatta ushırasatuǵın ximiyalıq ele
-
mentlerden 70 ke jaqını kiredi. Olar kóbinese 
biogen elementler
dep ataladı. Bul janlı hám jansız tábiyattıń ulıwmalıǵın kórset
-
iwshi dálil lerden biri. Biraq, janlı hám jansız tábiyattaǵı ximi
-
yalıq elementlerdiń óz ara qatnası hár túrli boladı. Tiri organ
-
izm quramına kiriw shi ximiyalıq elementler muǵdarına qarap 
birneshe toparǵa bólinedi. Olardan: makroelementler (S, O, H, 
N, P, C, k, Na, Ca, Mg, Cl, Fe) hám mikroelementler (Zn, 
Cu, J, F, Co, Mo, Sr, Mn, B).
kletka massasınıń 98 % in tórt element: vodorod, kislo
-
rod, uglerod hám azot quraydı. Bul elementler barlıq organi
-
kalıq birikpelerdiń tiykarǵı quramlıq bólimleri bolıp esaplanadı. 
http:eduportal.uz

---

54
Tirishilik procesleriniń ximiyalÍq TiykarlarÍ
iii BÓlim
Bulardan basqa biologiyalıq polimerler (grekshede: «poli»— 
kóp, «meros» — bólim) esaplanǵan belok hám nuklein kislotalar 
quramında, sonday-aq fosfor hám kúkirt te ushırasadı. kletka 
quramındaǵı P, S, k, Na, Ca, Mg, Cl, Fe sıyaqlılar 1,9 % ti 
quraydı. Olardıń hár biri kletkada áhmiyetli wazıypalardı orın
-
laydı. Máselen, Na, k hám Cl kletka membranaları arqalı hár 
túrli zatlardı ótkiziwdi támiyinleydi. Nerv kletkalarında pay
-
da bolatuǵın qozǵalıslardıń ótiwi de sol elementler járdeminde 
ámelge asırıladı. Ca hám P súyek toqımaların payda etiwde 
olardıń bekkemligin támiyinlewde qatnasadı. Bunnan basqa Ca 
qannıń normal uyıwın támiyinlewshi faktor. Fe elementi eri
-
trocitler belogi —
 
gemoglobin quramına kiredi hám kislorodtı 
ókpeden toqımalarǵa alıp barıwda qatnasadı. Mg elementi bolsa 
ósimlik kletkalarında fotosintezde qatnasıwshı pigment — xloro
-
fill quramına kiredi, haywanlarda bolsa, biologiyalıq kataliza
-
torlar quramında bioximiyalıq reakciyalardı tezlestiriwdi támi
-
yinleydi.
Barlıq qalǵan elementler (cink, mıs, yod, ftor, kobalt, mar
-
ganec, molibden, bor hám basqalar) kletkada júdá az muǵdar
-
da ushırasadı yaǵnıy kletka massasınıń 0,02 % ke jaqın bólegin 
quraydı. Mikroelementler biologiyalıq aktivligi joqarı bolǵan zat-
lar — gormonlar, fermentler, vitaminler quramına kiredi. Máse
-
len, qalqan tárizli beziniń islep shıǵaratuǵın tiroksin gormonı 
quramına yod ele menti kiredi. Onıń jetispewshiligi tiroksinniń 
payda bolıwın azaytadı, nátiyjede bez gipofunkciyaǵa ushıray
-
dı hám zob keselligi rawajlanadı. Cink bir qatar fermentlerdiń 
quramında, jınısıy gormonlardıń aktivligin asıradı. kobalt B
12
vitamininiń zárúrli quramlıq bólimi bolıp, qan payda bolıwında 
zárúr áhmiyetke iye.
1.
2.
3.
Makroelementlerge qaysı elementler kiredi?
Makroelementler kletkada qanday proceslerde qatnasadı?
Yod, cink, kobalt neler quramına kiredi hám áhmiyeti neden 
ibarat?
http:eduportal.uz

---

55
TIrISHIlIk PrOCeSlerINIŃ XIMIYalÍQ TIYkarlarÍ
III BÓlIM
Tómende berilgen elementlerdiń qásiyetlerin sanlar menen 
juplap kórsetiń.
1
C, h, o, N
A
qan payda etiwde qatnasadı
2
Na, k, Cl
B
tiroksin payda bolıwda qatnasadı
3
Ca 
hám
p
d
Jınısıy gormonlar aktivligin asıradı
4
Fe
e
fotosintezde qatnasadı
5
Mg
F
kislorodtı tasıwda qatnasadı
6
Zn
g
súyek toqımaların payda etiwde qatnasadı
7
I
h
membranalar arqalı zatlardıń ótiwin 
támiyinleydi
8 Co
I
barlıq organikalıq birikpeler quramına 
kiredi
1-
2-
3-
4-
5-
6-
7-
8-