Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta

2. Sawat ashıw dáwirinde tayarlıq dáwiri
Bul dáwirge qoyılatuǵın tiykarǵı baǵdarlamalıq talap – oqıwshılardı oqıwǵa, jazıwǵa, tilin ósiriw isine, oyın rawajlandırıwǵa baylanıslı jumıslardı islew. Dáslepki jumıslardıń biri sóylewdi elementlerge analizlewden ibarat. Oqıwshılar sóylewden gápti ayırıp aladı, onnan sózdi, sózden buwındı, buwınnan seslerdi (analiz) ayırıp úyrenedi hám sol sabaqta seslerden buwın, buwındı qosıp sóz, sózlerdi qosıp gáp (sintez) qurap úyrenedi. Bunday jumıs islew oqıwshılardıń oylaw menen sóylewiniń rawajlanıwınıń dáslepki basqıshına qádem taslawı bolıp esaplanadı. Sonıń menen birge bul dáwirde oqıwshılar menen tematikalıq gúrrińler ótkeriwdiń áhmiyeti ullı. Bul ushın baǵdarlamada hám sabaqlıqqa “Biziń mektep”, “Biziń Watanımız - Ózbekstan”, “Biziń shańaraǵımız” h.t.b. temalar berilgen, ásirese, gúrrińlesetuǵın tema balanıń turmısı, onı qorshaǵan jámiyet, tábiyat haqqında , ertekler h.t.b. boyınsha dúzilgen. Bunday turmıslıq gúrrińler oqıwshılardıń oy-órisin, sóylewin rawajlandırıwǵa qolaylı jaǵday bolıp esaplanadı.
Sonıń menen birge oqıwshılar menen logikalıq shınıǵıwlar da ótkeriledi. Sabaqlıqta buǵan baylanıslı – oqıw quralları, quslar, úy haywanları, balıqlar, jabayı haywanlar, palız eginleri h.t.b. turmıs talabına sáykes temalar ústinde islew de oqıwshılardıń logikalıq oyın rawajlandırıw, sóylewin ósiriwde kómekshi islerdiń biri boladı.
Tayarlıq dáwirinde ertekler ústinde islew, kishi qosıqlar yadlatıw, jumbaq, jańıltpashlar aytıw, bular ústinde gúrrińlesip, onıń qaharmanları haqqında óz pikirlerin ulıwma bilim beriwge salıw, joldasların, oqıtıwshını tıńlay biliw isleri menen shuǵıllanıw talap etiledi.
Bul dáwirde oqıwshılardı oqıw, sóylew, til ósiriw isleri menen birge, olardı jazıwǵa úyretiw isi de birge alıp barıladı.
Jazıwǵa úyretiw joqarıdaǵı oqıw isine kónliktiriwge qaraǵanda bir qansha qıyın. Sonlıqtan oqıtıwshı oqıwshılardı jazıwǵa úyretiwdi, izbe-izlik penen alıp baradı.
Eń dáslep, gigenalıq normalarǵa sáykes otırıw (partaǵa tirelmey tik otırıw, iynin durıs tutıw, ayaǵın edenge tirep otırıw, boylarına qarap otırıw) jolların úyretiw. (Bul ushın aldın ala tayarlanǵan jazıw dáwirinde otırıwdıń gigienalıq normasın kórsetetuǵın súwret tayarlanılıp qoyılǵan bolıwı kerek).
Ekinshiden jazıw quralları (ruchka, jazıw úlgisi, dápter, túr qálem h.t.b.) menen onı uslap tutıw, qollanıw jolları menen tanıstırıw. Buǵan naylanıslı bolǵan zatlardıń barlıǵınıń ózi kórsetiliw arqalıis alıp barıladı.
Úshinshiden, jazıwdıń úlgisi, dápterdiń sızıǵı, noqat, qıya, dúziw, oń, shep, reń, túr usaǵan jazıwdı úyretiwde qollanılatuǵın belgiler menen tanıstırıladı.
Oqıwshılar jazıwdı qıyınlıq penen úyrenedi, sonlıqtan jazıwdı oqıw sabaǵı menen baylanıslı alıp barıp, sistemalı túrde jumıs islew arqalı ǵana jaqsı nátiyjege erisiwge boladı.
Solay etip, baǵdarlama talabına ılayıq oqıwshılardıń bul dáwirdegi isleytuǵın jumısları:
Sóylew hám gáp boyınsha: hár qıylı baǵdarlamaǵa sáykes keletuǵın súwretler arqalı oqıtıwshınıń bergen sorawlarına juwap qaytarıw, súwretlerge qarap gáp dúzip úyreniw, gáptegi qatnasqan sózlerdiń sanın biliw, ertek, súwret, oqıtıwshınıń gúrrińi boyınsha qabıl etkenin ózinshe aytıp beriwge úyreniw, qısqa pikirler júritiw.
Sóz boyınsha: oqıwshılardıń eń kóp isleytuǵın jumısınıń túri sóz ústinde boladı. Bul dáwirde burın qollanbaǵan – Watan, klass, sabaq, sabaqlıq, oqıw quralları, mektep, oqıwshı, jaqsı oqıw, úlgili bolıw h.t.b. sózler oqıwshılardıń kúndelikli sózlik qorına kiredi. Logikalıq shınıǵıwlar islew arqalı, sózlerdi temalıq jaqtan bólip úyrenedi – úy haywanları, oqıw quralları, úy qusları, jabayı haywanlar, miynet quralları, gúller h.t.b. Oqıtıwshınıń basshılıǵında gáplerden sózlerdi ayıradı, hár bir sózdiń mánisi, buwın, seslik tárepine itibar beredi.
Oqıw. Bul birdey iske aspay, al keyinirek iske asatuǵın process. Dáslep oqıtıwshı tárepinen oqılǵan qosıq, ertek, jumbaqlardı tıńlaydı. Oqılǵan, aytılǵanlar boyınsha gúrrińlesedi. Kishi kólemdegi qosıq, jańıltpashlardı yadlaydı, olardı aytıp beredi. Erteklerdegi qatnasqan qaharmanlardıń sózlerin tıńlaydı, onı qaytarıp aytıp beredi. Ózleriniń kóz qarasların bildiredi. Buwınlap oqıwǵa úyrenedi. Kem-kem sózlerdi oqıw, gápti oqıw usaǵan izbe-izlikke úyrenedi.
Sabaqta qızıqlı, oyınǵa baylanıslı jumbaqlar aytısıw, jańıltpashlar aytısıw, ertekler aytıw, qatnasatuǵın qaharmanlardıń sózlerin sóylew, yadtan qosıqlar aytıw, oqıǵanı, kórgeni boyınsha súwretler salıw, oqıwshılardıń ayırım jarıspaqların (kim birinshi, kim qosıqtı jaqsı oqıy aladı, kim kóp sóz biledi, kim shaqqan, kim durıs aytadı h.t.b.) sabaq barısında paydalanıp otırıwǵa boladı.
Bul dáwirde oqıwshılar kóbirek aqıl miyneti menen shuǵıllanadı. Bul kónligiwdiń dáslepki basqıshı bolıwına baylanıslı, olar tez sharshaydı. Sonlıqtan oqıtıwshı aqıl miyneti menen fizikalıq shınıǵıwlar, oyın túrlerin engizip otırıw paydalı. Pedagog, psixolog metodistlerdiń kórsetiwi boyınsha bul dáwirde 10-12 minuttan jumıstıń túrin ózgertip otırıw kerek. Bul tuwralı K.D.Ushinskiydiń “Bala jumıstıń kópliginen emes, al onıń bir qıylılıǵınan sharshaydı”, - degen pikirin este tutıp, jumıs shólkemlestiriw kerek. [8]

3.