Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

2.  Lingvogeografiyanıń  payda  bolıwı  hám  onıń  rawajlanıw 
tariyxı.  Izoglossa. 
Ulıwma  lingvogeografiya  ilimi  óziniń  tariyxın 
XIX  ásirdiń  sońǵı  shereginen  baslap,  ol  waqıtlarda  ayırım  Evropa 
tilleriniń  atlasları  dúzilgenin  kóremiz.  Til  biliminiń  házirgi  dáwiri 
jańa  bir  tarawdıń  –  areallıq  lingvistikanıń  rawajlanıwı  menen 
sıpatlanadı. 
Házirgi 
túrkiy 
lingvogeografiyası 
rus 
lingvogeografiyasına,  onıń  tariyxıy  rawajlanıw  basqıshlarına 
salıstırǵanda  ádewir  dárejede  kesh  rawajlanǵanın  kóremiz.  Bunıń 
tiykarǵı  sebebi  túrkiy  lingvogeografiyası  tıń  másele  bolıp, 
izertlewshiler tárepinen sóz etilmegenliginen dep aytıw múmkin. 
42

---

Bul  jaǵdaylar  dialektologiyalıq  izertlewler  keń  kólemde  bolǵanı 
menen  tyurkologiya  ilimi  tarawında  lingvogeografiya  máseleleriniń 
izertlenbewi túrkiy tillerdege areallıq izertlewlerdiń usılları ele qolǵa 
alınbaǵanlıǵı,  yaǵnıy  ayırım  dialektler  boyınsha  maǵlıwmatlardıń 
bolmawı menen baylanıslı. Bulardan basqa úlken, sonday – aq kishi 
zonalardaǵı túrkiy tillerdiń dialektleri boyınsha jıynaqlı atlaslar joq, 
dialektlerdi  sıpatlawdıń  usılları  jetilistirilmegen:  sistemalıq 
qaǵıydaǵa  tiykarlanıp  dialektlerdi  frontal  túrde  sıpatlaw  máselesi, 
tillerdiń  areallıq  ayrıqshalıqların  izertlew  qaǵıydaları  barlıq  waqıtta 
saqlanbaydı.
  
Túrkiy tilleriniń lingvogeografiyası sońǵı dáwirlerde ózgerislerge 
ushıraǵanın  kóremiz,  usı  dáwirlerde  túrkiy  tilleriniń  dialektleri 
menen sóylesimlerin hár tárepleme izertlewge arnalǵan miynetlerde 
bul  máselege  de  ayrıqsha  dıqqat  bólinip,  túrkiy  tilindegi  dialektler 
menen  sóylesimlerdiń  lingvogeografiyalıq  jobada  izertleniw 
zárúrligi tuwralı ilimiy pikirler aytıldı. 
Bul  jaǵdaylar  ulıwma  Orta  Aziya  arealındaǵı  túrkiy  tilleri 
izoglossalıq  qubılıslarınıń  sıpatlaması  Orta  Aziyalıq  arealdıń  sıpatlı 
belgileri,  izoglossalardıń  tipleri,  Orta  Aziyadaǵı  shegaralas 
rayonlardıń  (ózbek,  qazaq,  qaraqalpaq,  qırǵız,  túrkmen  tilleri) 
izoglossaları,  areallıq  lingvistikanıń  usılları,  túrkiy  tillerin 
klassifikasiyalawdıń  mashqalaları  hám  areallıq  lingvistika,  onıń 
túrkiy tillerdiń tariyxındaǵı áhmiyetine baylanıslı máselelerdi tiyisli 
baǵdarlarda  sheshiwge  arnalǵan  kóp  jıllıq  ilimiy-izertlewler 
nátiyjesiniń  payda  bolıwına  alıp  keldi.  Demek,  lingvistikalıq 
geografiya  til  qubılıslarınıń  tarqalıw  orınların,  olarda  júz  bergen 
ózgerislerdi  úyreniw  ushın  xızmet  etedi.  Lingvistikalıq  geografiya 
dialekt  hám  sóylesimlerdi  úyreniwde  áhmiyetli.  Óytkeni,  olardıń 
fonetikalıq, grammatikalıq hám leksikalıq ózgesheliklerin úyreniwde 
xalıqtıń tariyxı hám til tariyxı menen olardıń tarqalǵan jerleri menen 
baylanıslı halda alıp úyreniledi.  
Tildiń, onıń belgili tarawı esaplanǵan dialekt hám sóylesimlerdiń 
házirgi waqıttaǵı tarqalıw shegarası túrli belgiler menen kórsetiledi. 
Sonday  belgiler  menen  til  yaki  dialekttiń  jaylasqan  orınlarınıń 
kórsetilip  beriliwine  lingvistikalıq  geografiyada  «izoglossa» 
delinedi.  Bunda  fonetikalıq,  leksikalıq  hám  grammatikalıq 
ózgesheliklerdi anıq kórsetiw ushın hár qıylı belgiler qollanıladı.  
Ulıwma,  lingvistikalıq  geografiya  dialekt  hám  sóylesimlerdiń  til 
tariyxı  hám  xalıqtıń  tariyxı  menen  baylanısın  tolıǵıraq  anıqlawǵa, 
43

---

olar  haqqında  isenimli  maǵlıwmatlar  beriwge  xızmet  etedi. 
Lingvistikalıq  atlastıń  dúziliwi  xalıq  tili  haqqında  tereńirek 
maǵlıwmatlar  beredi,  tuwısqan  tiller  haqqındaǵı  túsinigimizdi  jáne 
de keńeytedi, oǵan ilimiy anıqlıqlar kirgizedi.