Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

 
 
Juwaplı redaktor: 
S. Shınnazarova 
–
  Ájiniyaz  atındaǵı  NMPI  docenti,  filologiya 
ilimleriniń kandidatı
 
 
 
Pikir bildiriwshiler: 
B. Yusupova 
–
  Ájiniyaz  atındaǵı  NMPI  oqıtıwshısı, 
filologiya ilimleriniń kandidatı
 
A. Qazaqbaeva 
– 
Berdaq atındaǵı QMU oqıtıwshısı, filologiya 
ilimleriniń kandidatı
 
 
 
Oqıw qollanba Ájiniyaz atındaǵı Nókis mámleketlik pedagogikalıq institutı 
Keńesi 24.11.2017. №4 qaraqı menen baspadan shıǵarıwǵa usınılǵan. 
Ózbekstan Respublikası Joqarı hám orta arnawlı bilimlendiriw ministrliginiń 
Muwapıqlastırıwshı Keńesi tárepinen baspadan shıǵarıwǵa usınıldı. 
 
UDK: 373. 167.  
BBK: 81.2. kk 
 
ISBN 978-9943-XXX-XX-X  
© B.R. Qurbanbaeva 
© «Tafakkur avlodi» baspası, 2020 

---

KIRISIW 
Qaraqalpaq  dialektologiyası  kursı  Joqarı  oqıw  orınlarınıń 
Filologiya  fakultetinde  til  biliminiń  ayrıqsha  bir  tarawı  sıpatında 
úyreniledi.  Soǵan  qaramastan  dialektologiyaǵa  arnalıp  qaraqalpaq 
tilinde  baspadan  shıqqan  oqıw  ádebiyatları  sanawlı  ǵana.  Máselen, 
D.S.  Nasırov  hám  O.D.  Dospanovlardıń  avtorlıǵında  Joqarı  oqıw 
orınlarınıń Filologiya fakulteti talabalarına arnalıp baspadan shıqqan 
«Qaraqalpaq  dialektologiyası»  sabaqlıǵı  (Nókis  «Bilim»,  1995), 
«Qaraqalpaq 
tiliniń 
dialektologiyalıq 
sózligi» 
(Nókis 
«Qaraqalpaqstan», 
1983), 
O.D.Dospanovtıń 
avtorlıǵındaǵı 
«Qaraqalpaq  aymaqlıq  leksikografiyası»  atlı  oqıw  qollanba,  (Nókis 
«Qaraqalpaqstan»,  2009),  O.Dospanov,  Í.Quttımuratovalardıń 
avtorlıǵındaǵı  «Dialektologiyadan  ámeliy  jumıslar»  metodikalıq 
qollanbası (Nókis «Qaraqalpaqstan», 2009) hám t.b.  
Dialektlik  materiallar  tek  til  bilimi  ushın  ǵana  emes,  al  tariyx, 
etnografiya, geografiya hám taǵı basqa tarawlar ushın da áhmiyetli. 
Sebebi,  dialektler  qaraqalpaq  xalqınıń  mádeniyatın,  sonday-aq 
ayırım  faktlerdi  biziń  dáwirimizge  shekem  alıp  kelgen  bolıwı 
múmkin. Demek, qaraqalpaq xalqınıń milliy til ózgesheliklerin, úrp-
ádet,  dástúrlerin,  tariyxın  usı  dialektlik  sózlerdi  úyretiw  arqalı 
talabalardıń sana-sezimine sińdirip barıwımız múmkin. 
Joqarı oqıw orınlarında dialektologiya pánin oqıw arqalı talabalar 
qaraqalpaq xalqınıń awızeki sóylew tili hám onıń birligi esaplanǵan 
dialektlik  sózlerdiń  ózine  tán  ózgesheliklerin  úyrenedi  hám  olardıń 
qaraqalpaq  ádebiy  tilindegi  sózlerden  ayırmashılıǵın  túsinedi.  Bul 
maqsetke  erisiwde  xalıqtıń  awızeki  sóylew  tilinen  jıynalǵan 
materiallar  ústinde  jumıs  islew  kóbirek  paydasın  tiygizedi. 
Sonlıqtan,  oqıw  qollanbadan  qaraqalpaq  xalqınıń  awızeki  sóylew 
tiliniń ózine tán ózgesheliklerin kórsetetuǵın tekstler orın alǵan. 
Bul oqıw qollanbanı dúziwdegi tiykarǵı maqsetimiz – talabalardı 
til  biliminiń  dialektologiya  tarawındaǵı  áhmiyetli  máseleleri  menen 
tildegi  dialektlik  ózgesheliklerdiń  ulıwma  jaǵdayı  hám  olardıń 
izertleniw  tariyxı,  xalıqtıń  awızeki  sóylew  tiliniń  ózgeshelikleri 
menen tanıstırıwdan ibarat. 
Oqıw  qollanba  Joqarı  oqıw  orınlarınıń  Filologiya  fakultetine 
arnalǵan  oqıw  baǵdarlamaǵa  sáykes  jazıldı.  Qollanbanı  jazıwda 
3

---

prof. D.S. Nasırov, O.Dospanov hám t.b. ilimpazlardıń usı tarawdaǵı 
miynetleri basshılıqqa alındı. 
Oqıw  qollanbada  talaba  úyreniwi  zárúr  bolǵan  teoriyalıq 
materiallar, ámeliy shınıǵıwlar, testler, dialektologiyalıq ekspediciya 
(arqa hám qubla dialekt) materialları, kórkem shıǵarma hám gazeta 
materiallarınan  da  paydalanıldı.  Qosımsha  retinde  berilgen  tekstler 
talabalar  úyrenip  atırǵan  dialektlik  sózlerdiń  fonetikalıq,  leksikalıq, 
grammatikalıq  ózgeshelikleri  haqqındaǵı  túsiniklerin  bekkemlew, 
qaraqalpaq  ádebiy  tili  hám  dialektler  arasındaǵı  ayırmashılıqlardı 
anıqlaw  múmkinshiligin  beredi.  Sonıń  menen  birge  talabalar 
teoriyalıq  materiallardı  jeńil  ózlestiriwi  ushın  tekstti  oqıwda 
qıyınshılıq tuwdırıwı múmkin bolǵan dialektlik sózlerdiń túsindirme 
sózligi berildi. 
Talabalardı kóbirek kitap penen islesiwge baǵdarlaw maqsetinde 
qaraqalpaq  jazıwshılarınıń  shıǵarmalarınan  úzindiler  hám  úyge 
berilgen tapsırmalardı orınlaw ushın óz betinshe izleniwge baǵdarlap 
kórkem shıǵarmalardan, gazeta-jurnallardan, internet materiallarınan 
kerekli  maǵlıwmatlardı  izlep  tabıwǵa  baǵdarlawshı  tapsırmalar 
berildi. 
Oqıw 
qollanbada 
talabalardıń 
dóretiwshilik 
qábiletin 
rawajlandırıw ushın ayırım orınlarda toparlarǵa bólinip prezentaciya 
jasawǵa baǵdarlap barıw názerde tutıldı. 
Qaraqalpaq  tilindegi  dialektler  menen  sóylesimlerdiń  taralıw 
shegi,  tillik  sıpatı  tolıq  izertlenip  bolmaǵanlıqtan,  til  ózgeshelikleri 
fonetikalıq,  leksikalıq  hám  morfologiyalıq  ózgeshelikler  tiykarında 
ulıwma  sıpatlama  túrinde  berildi.  Sonlıqtan,  qaraqalpaq  tilindegi 
barlıq dialektlik ózgeshelikler kórsetildi dep ayta almaymız. 
Qaraqalpaq  tilindegi  dialektlik  ózgesheliklerdiń  sıpatı,  dialekt 
hám sóylesimler, olardıń ádebiy tilge qatnası haqqında izertlewshiler 
arasında  hár  qıylı  pikirler  bar.  Bul  pikirler  tolıǵı  menen 
sheshilmegen  másele  bolǵanlıqtan,  izertlewshiniń  jeke  kózqarası 
retinde berilip otır. Keleshekte bul máselelerdiń izertleniw jaǵdayına 
qaray  dialektologiyaǵa  qatnaslı  oqıw  qollanba,  sabaqlıqlarǵa 
ózgerisler kirgizilip otıradı degen pikirdemiz.