|
1
Каримов И.А. Ўзбекистон иқтисодий ислоҳотларни чуқурлаштириш йўлида.
Тошкент, «Ўзбекистон», 1995, 148 - б.
Dialektologiyanıń
izertlew obekti
dialekt
sóylesim
6
Sóylesim bolsa belgili bir aymaqta jasaytuǵın xalıqtıń awızeki
sóylew tiline tán bolǵan til variantı.
Sóylesim jergilikli dialektlerdiń
kishkene aymaqların qamtıytuǵın bólegi. Máselen, Qaraqalpaqstan
jaǵdayında dialekt eki – úsh hám onnan da kóp rayon kólemindey
jerdi qamtısa, sóylesim bir rayon yamasa eki – úsh awıl, aymaq
kólemindey jerdi ǵana qamtıwı múmkin. Olardıń qansha aymaqqa
taralıwı sóylesimlerdiń qáliplesiw tariyxına, ondaǵı belgili
jaǵdaylarǵa baylanıslı boladı. Negizgi tillik belgileri birgelki
sóylesimler ǵana dialekt uǵımın payda etedi. Bir dialekttiń ishine
onıń basqa dialektlerden ayırmashılıǵın kórsetetuǵın tiykarǵı
ózgesheliklerin hám ózlerine ǵana tán bir qansha mayda
ózgesheliklerin saqlay otırıp, bir neshe sóylesim kiriwi múmkin.
Jergilikli ózgesheliklerdiń taralıw shegarasına qaray geypara tillerde
sóylesim óz ishinde bir neshe mayda sóylesimlerge bólinedi.
Tiykarǵı dialektlik ózgeshelikleri birgelki bolıp kelgen
sóylesimlerdiń jıynaǵı rus ádebiyatlarında, tyurkologiyalıq
miynetlerde narechie dep atalǵan. Tiykarınan, dialekt, sóylesim,
narechie degen terminler bir – birine jaqın túsinikler. Olardıń bárine
de jergilikli til ózgeshelikleri tiykar boladı. Dialektler de ádebiy
tildegi sıyaqlı fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq jaqtan arnawlı
izertlewdi talap etedi.
Dialektlik sózler – bul ulıwma xalıqlıq sóylew tiline emes, al sol
ulıwma xalıqlıq sóylew tiliniń aymaqlıq kórinisleri bolǵan
dialektlerge tiyisli birlik. Sonlıqtan da, bunday birlikler ádette bir
dialektte qollanılıp, basqa dialektlerde hám ádebiy tilde
ushıraspaydı.
2
Dialektlik sóz bolıw ushın eki shárt esapqa alınadı: 1) ádebiy tilde
qollanılmaytuǵın, tek belgili bir dialektke, sóylesimge tán sózler; 2)
dialektlik sózdiń taralıw shegi (izoglosı) bolıw kerek. Bunday shárt,
ólshem, talaptı basshılıqqa almasaq onda dialektlik sózlerdi basqa
leksikalıq birliklerden ajırata almaymız. Demek, dialektlik sózler
ádebiy tilde ushıraspaytuǵın, biraq usı tildiń dialekt hám
sóylesimlerine tán bolǵan sóz hám sóz dizbekleri. Al izertlew
obektine qaray ózin qorshaǵan obektti túrlishe jaǵdayda úyreniliwi
jaǵınan dialektologiya eki tarawǵa bólinedi: 1) sıpatlama
2
Raһmatullayev Sh. Hozirgi adabiy o’zbek tili (darslik). Toshkent, «Universitet»,
2006, 89 - б.
7
(opisatelnaya) dialektologiya yamasa dialektografiya; 2) tariyxıy
dialektologiya.
Sıpatlama dialektologiya yaki dialektografiyanıń wazıypası –
tildegi jergilikli dialektler menen sóylesimlerge tán bolǵan
fonetikalıq, leksikalıq, grammatikalıq ózgesheliklerdi tabıw,
qurılısın sıpatlaw, sol haqqında túsinikler beriw. Tariyxıy
dialektologiyanıń wazıypası – tilimizdegi dialektler menen
sóylesimlerdiń, dialektlik ózgesheliklerdiń payda bolıw sebebin,
rawajlanıwı, túrli waqıt jáne jıllardaǵı ózgerisleri, anaw yaki mınaw
sóylesimniń qońsılas tuwısqan túrkiy tillerine óz – ara qatnasın
anıqlaw, tariyxın izertlew. Sonday – aq, dialektler menen
sóylesimlerdi lingvogeografiyalıq kózqarastan úyreniwdiń tariyxıy
táreplerin de úyrenedi. Bunıń ózi xalıq hám millet tilleriniń qáwim
tilinen urıw tiline, urıw tilinen xalıq tiline, xalıq tilinen millet tiline
awısıp otırıwındaǵı rawajlanıw jolların anıqlawǵa múmkinshilik
beredi. Dialektologiyanıń bul eki tarawı bir – biri menen júdá tıǵız
baylanıslı. Sonıń menen birge, qaraqalpaq tilindegi dialektlik
ózgesheliklerdi hár qıylı kózqarastan toparlarǵa bóliwge boladı.
Mısalı, olar tariyxıy kózqarastan túp tórkini jaǵınan bir neshe
toparlarǵa bólinedi. Taralıw aymaǵı, shegarası, qurılısı jaǵınan
yamasa erte ya kesh payda bolıwı jaǵınan da dialektizmlerdi
toparlarǵa bólip, jiklewge boladı. Dialektler menen sóylesimlerdi hár
tárepleme úyreniw bul – xalıqtıń, tildiń tariyxına qatnaslı bolǵan
bahalı materiallardı beredi. Buǵan qosımsha, tariyxıy jaǵdaylarǵa
baylanıslı qollanılıwdan shıǵıp qalǵan yamasa óziniń formasın
ózgertken leksikalıq elementler, sonday – aq, geypara grammatikalıq
formalardıń eń dáslepki túri jergilikli sóylesimlerde saqlanǵan
boladı. Usı kózqarastan alıp qaraǵanda dialektologiya til tariyxın
úyreniwde til biliminiń zárúrli tarawlarınıń biri esaplanadı. Bul
Dialektologiya
tariyxiy
dialektologiya
sıpatlama
dialektologiya
8
taraw óziniń usınday tárepleri menen qaraqalpaq tiliniń búgingi
kúnge shekem saqlanıp qalǵan jazba esteliklerin hár tárepleme
úyreniw ushın da kerekli.
Solay etip, qaraqalpaq tiliniń dialekt hám sóylesimlerin úyreniw,
izertlew til tariyxı, házirgi qaraqalpaq ádebiy tili, onıń orfografiyası
menen orfoepiyasın bunnan bılay da jetilistiriwde de áhmiyetli
orındı iyeleydi.
Do'stlaringiz bilan baham: |
