Ózbekstan respublikasí joqarí HÁm orta arnawlí bilimlendiriw ministrligi

Qaraqalpaq 
dialektleriniń 
leksikası
 
Dialektlik 
sózlerdiń leksika-
semantikalıq 
ózgeshelikleri 
Dialektlerde túrkiy 
emes tillerdiń 
elementleri 
Rus tili hám rus tili 
arqalı basqa 
tillerden kirgen 
sózler 
93

---

1. Zat, qubılıs atamaların bildiretuǵın sózler. 
1) Qural atları hám soǵan baylanıslı atamalar: qoramsaq – qatar. 
Mısalı: Buǵan oqtı salıp beline baylap qoyadı. 
2) Qara úyge jayǵa baylanıslı atamalar. 
Suwaǵar // suw serper
 – 
qara úydiń esiginde bolıp, bunı bir qatar awıllarda «suw serper» dep 
ataydı. 
Iyt arqa
 – jaydıń bir túri. Moynaq sóylesiminde qollanıladı. 
Arqalı  //  bórene  //  bóren  //  óre
  –  jaydı  bastırǵanda  kesesine 
salatuǵın  taq  aǵash.  Bunı  arqa  dialektte  «bórene»,  «bóren»,  ayırım 
awıllarda «óre» dep te ataydı. 
3) Eginge hám ósimlikke baylanıslı atamalar. 
Nayman  //  jasmıq
  –  júweriniń  bir  túri.  Sóylesimlerde  bunı 
«jasmıq»  dep  te  ataydı.  Biraq,  arqa  dialekttiń  Taxtakópir 
sóylesiminde «nayman» dep aytıw basımıraq. 
Silti 
– qarabaraqtıń kúli. 
Kir shóp
  –  bul  shópti  sabın  ornına  qollanıp,  bunıń  menen  kiyim 
juwatuǵın bolǵan. 
Merez shóp // sarı shóp // jer gómis
 – bul eginge júdá zıyanlı. Bul 
shóp  tamırı  arqalı  jerden  azıqlanbay,  ósimlik  arqalı  azıqlanadı. 
Ayırım orınlarda bunı «sarı shóp» yamasa «jer gómis» dep te ataydı. 
Gewil  //  gewirek
  –  ósimliktiń  atı.  Bunı  ayırım  orınlarda 
«gewirek» dep te ataydı. 
4) Awqatqa baylanıslı atamalar. 
Jaw buyrek
 – maldıń góshinen islenetuǵın awqat. 
Irimshik  //
 
qoyırtpaq
  –  ayırım  sóylesimlerde  «irimshik»  sóziniń 
ornına  «qoyırtpaq»  sózin  qollanadı.  «Irimshik»  dep  kóbirek 
qaraqalpaq awıllarında aytıladı. 
Qaynatıw  //  uyıtıw
  –  qumshekerdi  qaynatıw.  Bul  sózdiń  ornına 
«uyıtıw» sózin qollanadı. Mısalı: Qumshekerdi uyıtıp aldıq. 
5)  Haywan,  jánlik  atları: 
kirpisheshen  //  kirpitiken  //  shuqımay
. 
Bunı  sóylesimde  «shuqımay»  dep  te  aytadı.  Mısalı:  Shanaqtaǵı 
shopaqtı bıyıl shuqımay qoymay tur. 
 
Ayırım sózlerdiń leksika 
– 
semantikalıq ózgeshelikleri. 
Girew
  –  toy  beretuǵın  adamnıń  úyine  alıp  barılatuǵın  sıylıq. 
Mısalı: Girewge qoy apardıq.  
Qatıǵulaq  //  qumǵulaq  //  saqǵulaq
  –  bul  áńgimeshil,  aytqanın 
umıtpaytuǵın,  zeyinli,  taqıwa  adam  mánisinde  qollanılatuǵın  sóz. 
94

---

Dialektte bul sózdiń «qumǵulaq», «saqǵulaq» sıyaqlı variantları bar. 
Arqa  dialektte  «qumǵulaq»  variantı  kóbirek  qollanılsa,  qubla 
dialektte «saqǵulaq» variantı qollanıladı.  
Moynapa
 – buzawdıń moynına burshaqtı baylaw ushın jalpaq etip 
toqılǵan  yamasa  qoldan  tigilgen  nárse.  Bul  ayırım  jerlerde 
«moynapa» dep aytıladı. 
Tutqısh  //  dásker
  –  qazan  uslaytuǵın  tutqısh,  bunı  bir  qatar 
awıllarda «dásker» dep te ataydı.