|
6-tema: Kórkem teksttiń fonostilistikalıq ózgeshelikleri
Joba:
1. Fonostilistika haqqında túsinik
2. Dawıslılardıń stilistikalıq funkciyası
3. Dawıssızlardıń stilistikalıq funkciyası
4. Seslik simvolizm hám seslerdiń poetikalıq xızmetleri
Tayanısh sózler: fonostilistika, fonetika, stilistika, fonetikalıq birlikler, seslik simvolizm, seslik qaytalawlar, intonaciya, alliteraciya, assonans, dawıslılar sozımlılıǵı, dawıssızlar sozımlılıǵı, kórkem ádebiyat stili, tańlaqlar, frazeologizmler, naqıl-maqallar, tildiń kommunikativlik xızmeti, tildiń estetikalıq xızmeti hám t.b.
Fonostilistikada fonetikalıq birliklerdiń stilistikalıq xızmetleri úyreniledi. Seslerdiń sozımlı aytılıwı ayrıqsha ekspressiyalılıqqa iye. Degen menen, túrkiy til biliminde seslerdiń sozımlılıǵınıń stilistikalıq ózgeshelikleri tuwralı izertlewler júdá az.
Seslerdiń sozımlı aytılıwı arqalı ańlatılǵan hár qıylı ekpressiyalıq mániler E.B.Ojegovanıń «Fonetika emotsionalnoy rechi v ee ustnoy i pismennoy realizatsii» (M., 1995) izertlewinde qaraldı. N.S.Trubeckoy seslerdiń sozımlı aytılıwın appelyativlik fonologiyanıń obyekti sıpatında qaraydı. Máselen, ol nemis tiliniń s c h s c h ö ö n! sózin mısalǵa aladı hám onıń úsh túrli belgisin kórsetedi: «vo pervıx, oni obnarujivayutsya tolko v yazıke, ne imeya vneyazıkovogo vırajeniya, vo-vtorıx, oni nadelenı opredelennoy funktsiey, v tretix, oni uslovnı, kak i vse prochie nadelennıe funktsiey yazıkovoe sredstva»1.
Usıǵan uqsas mısallardı qaraqalpaq tilinde de ushıratamız: Avaraguw a-a-a-aaaaa!… Taraguwww! … Nóker! Ha nóker! Hey avaraguw tursań-áá!-Avaraguw-a-aa-a, taragwwwwww… Way-w-aay, neǵıp qoydıq kim etip shıǵardıń meni jámiyeeet!!» Avaragwww!!! Bul mısalda sóylewshiniń halatı ayqın kózge taslanadı.
Ózbek tiliniń stilistika tarawına arnalǵan miynetlerde fonostilistikalıq qubılıslar haqqında qısqasha pikirler ushırasadı. Al, intonaciya, seslik simvolizm, seslik qaytalawlar, assonans, alliteraciya máseleleri keń túrde sóz boladı. Máselen, fonetikalıq stilistika tuwralı A.Shomaqsudov óz izertlewlerinde «fonetik stilistika nutqning tasirchanligini oshirish vositasi sifatida nutq tovushlarining stilistik imkoniyatlaridan foydalanish usullari bilan qiziqadi. Nutqda tovush va ohangdan foydalanish, tasirchanlikni kuchaytirish turlari xilma-xildir,1- dep qısqasha túrde anıqlama beredi.
Sońǵı dáwirde E.Qilichev seslerdi sozıp aytıw arqalı ańlatılǵan konnotativ mánilerge de toqtaydı. Sóylewde seslerdegi emocionallıq, tásirsheńlik, esitiliwdegi jaǵımlılıq aytılıwda júzege shıǵadı. Sonday-aq sóz yaki grammatikalıq formalarda qálegen bir sestiń aytılıw yaki jazılıw payıtında ózgeriwi: sozıp aytıw, sózdegi seslerdiń ornın ózgertip qollanıw, seslerdiń arttırılıwı, yaki túsip qalıwı sóz semantikasına qosımsha máni boyawın beredi. Bunday jaǵdayda sózlerde seslerdiń sozımlılıǵınıń stillik áhmiyetin E.Qilichev «biror swzdagi unli tovushlarni chwzib talaffuz qilish orqali takid, yalinish, erkalash, suyunish, ajablanish, olqish, kuchli hayajon kabi qator qwshimcha manolar ham ifodalanishi mumkin. Unli tovushlarni chwzib aytilishi bilan boǵliq hodisalar, asosan, badiiy nutq uslubiga xosdir» Masalan, uzoq swzini u:zoq (unlisidan keyingi ikki nuqta chwziqlik belgisi) deb chwzib talaffuz qilinishi biror masofa va uning nihoyatda uzaqligini bildiradi. Yani atash bilan birga mazkur hodisaga munosabat, ichki hayajon, kuchaytirish ham ifodalanadi,-dep qısqa túrde túsinik beredi. Ol dawıslılardıń sozımlı aytılıwınıń stillik xızmetlerin kórsetiw menen birge, bul jaǵday kórkem shıǵarmalar tilinde ushırasatuǵınlıǵın da atap ótedi. Dawıslılardıń sozımlı aytılıwı ayrıqsha ekspressivlik xızmet atqaradı. Sonday-aq dawıslılılar qatarı tilimizde dawıssızlardıń da sozımlılıǵı stilistikalıq áhmiyetke iye.
Sóylew arqalı óz ishki sezimlerimizdi ekinshi birewge jetkeremiz. Sóylewshi óz pikirin seslerdiń hár túrli artikulyaciyası arqalı emocional-ekspressivlik qatnas jasap, ózindegi túrli ruwxıy hám psixologiyalıq halatlardı sáwlelendiredi. Bul nárse kórkem shıǵarmada kórkem obrazdı ashıp beriw, qaharman psixologiyasın sáwlelendiriwde áhmiyetli qural bolıp esaplanadı. Kórkem shıǵarmanıń tili ádebiy tilge salıstırǵanda bir qansha keńirek boladı, sebebi kórkem shıǵarmada ádebiy tildiń normasına sáykes sóz hám formalar menen birge dialektizmler, professionalizmler, terminler hám jargonlar da paydalanıla beredi.
Kórkem ádebiyat stilinde tildiń kommunikativlik hám estetikalıq xızmetleri birigip ketedi. Jazıwshı sóz tańlawda tildegi barlıq stillerdi qollana beredi hám olar shıǵarmadaǵı waqıyaǵa, personajlardıń xarakteristikasına, tiline baylanıslı boladı. Sonlıqtan hár bir kórkem shıǵarmada jazıwshınıń jeke stili, kózqarasları, obraz jasaw uqıplılıǵı kórinedi. Sóylew tili elementlerin hár qanday jazıwshı qollana bermeydi. Kórkem shıǵarmada sóylew tili elementleri qaharmannıń ishki dúnyasın, ruwxıy keshirmelerin ashıp beriw maqsetinde sóylew waqtında til sesleriniń sozımlı aytılıwında kórinedi.
Qaraqalpaq tilinde dawıslılar tómendegidey fonostilistikalıq xızmetlerdi atqaradı:
Ǵázepleniw, ashıwlanıw: Ámirxannıń jáhli shıqqanı sonshelli, bar pármanı menen qolın qaǵıp jiberdi de, dawısınıń barınsha: -Tu-uur eshek ornıńnan! baqırdı. («Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba», 175-bet).
-Qoysań-áá Nóker!-Jerdash ashıwlı oqıydı
(«Jaman shıǵanaqtaǵı Aqtuba», 163-bet).
Do'stlaringiz bilan baham: |
