Ózbekstan respublikasí joqarí bilimlendiriw, ilim hám innovaciyalar ministirligi ájiniyaz atíndaǵÍ NÓkis mámleketlik pedagogikalíq institutí «mektepke shekemgi tálim»

Shet elde aqlı zayıp balalarǵa kórsetiletuǵın járdem:
XX ásirdiń sońǵı on jıllıqlarında (60 jıllar aqırınan 70 jıllar baslarında) jámiettiiń gumanizatsiyalashishi áqibetinde, insan shaxsınıń sózsiz qádirli dep tabılıwı Batıs Evropa hám AQSh de ulıwma hám arnawlı tálim, hámme balalardı tálimin rawajlanıw mashqalasınıń demokratlashishiga sebep bolǵan processlerge dúmpish boldı. Aqılı zayip balalarǵa toqtalatuǵın bolsaq, olar ushın túrli korreksion mákemeler jaratıldı, olardı ulıwma bilim beriw ortalıǵına integraciya qılıw processleri rawajlandi. Buǵan túrli xalıq aralıq shólkemler iskerligi muvaffaqqiyatga erisiw ushın járdem beredi, mısalı, YUNESCO, BMT, Xalıq aralıq den sawlıqtı saqlaw shólkemi, aqılı zayiplikti ilimiy úyreniw xalıq aralıq assotsiatsiyasi, aqılı zayiplerge kómeklesiw jámiyetleri xalıq aralıq birlespe hám basqalar.
Angliyada salmaqılı dárejedegi balalar 1970 jıldan beri arnawlı tálim sistemasına kiritilgenler. Olar ushın arnawlı mektepler, klasslar, shınıǵıw orayları bar. Atap aytqanda, aqılı zayipliktiń salmaqılı kórinisindegi balalar jabıq mákemelerge jaylastırıladı, bunday mákemelerdiń bir bólegi jeke hám pullıq.
Arnawlı mákemelerge balalar 3 jaslıǵında jaylastırıladı hám individual programma tiykarında oqıtıladı. Kishi jasda tiykarǵı itibar sensor hám sóylewiy rawajlanıwǵa, ózine ózi xizmet etiw kónlikpelerin ónim qılıw hám predmetler menen túrli háreketlerdi ámelge asırıwǵa qaratıladı. Úlken jasda bolsa tárbiyalaniwshiler túrli miynet operatsiyalarına uyretiledi. Olar karton qutilar jıynasadı, avtomobil lampochkalarini tartpalarǵa jaylaw menen shuǵıllanıwadı, mektep dalasida miynet qılıwadı hám taǵı basqa.
Tálim programmasında balalarǵa social qulıq - atvor formaların ónim qılıw bólek orınǵa iye. Háptede keminde bir ret oqıtıwshı balalardı aylanıwǵa alıp shıǵadı hám aylanıw dawamında balalar jol belgileri menen tanısıwdı, jer astı jolınan paydalanıwdı, túrli transport qurallarından paydalanıwdı úyrenedi. Balalar ózin túrli jaǵdaylarda qanday tutıwdı biliwleri kerek: mısalı, dosinikida qonaqta, kitapxanada, medicina mussasasida hám taǵı basqa. Olardı onsha qıyın bolmaǵan tapsırmalardı orınlawǵa úyretiwedi: pochta qutisiga xatni salıw, kir juwıw reti kelgendege kiyimlerdi aparıw, mayda satıp alınǵan zatlardı Ámelge asırıw. Barlıq ámeliy tapsırmalar balalrni jámiyetke maslastırıwǵa qaratılǵan.
Germaniyada bunday balalarǵa tálim beriw bir neshe túrdegi reabilitatsion pedagogikalıq mákemelerde ámelge asıriladı, bular arnawlı mektepler, tárbiyalaniwshiler uzaq waqıt turatuǵın turar jaylar.
Arnawlı mektep hám kúndizgi mekteplerde turaqlı vrach qadaǵalawı hám emlewine mútajlik sezbeytuǵın balalar tálim aladılar. Bul mákemeler uzaytırılǵan kúnlik mektepler sıyaqlı iskerlik júrgizedi. Bul jerge kelgen balalar yura alıwları, ózine - ózi xizmet etiwleri hám gigienik qaǵıydalardı biliwleri shárt. Arnawlı mákemeler degi oqıtıwshılar uliwma pedagogik maǵlıwmattan tısqarı arnawlı defektologik maǵlıwmatqa da iye bolıwları shárt.
Niderlandiya arnawlı tálim sisteması mashqalalı balalardı ajratadı. Birinshi gruppaǵa jeńil dárejedegi intellektuallıq kemshiligi ámeldegi balalar kiredi. Saldamlı mashqalalı balalarǵa toqtalatuǵın bolsaq, intellektning qopal hám ayqın kórsetilgen buzılıwları názerde tutıladı. Saldamlı mashqalalı balalar bólek mektep hám klaslarda oqıtıladı. Vengriya hám Polshada aqılı zayip balalr ushın túrli tarmaqlı mákemeler jaratılǵan. Salmaqılı hám sáwlelengen nuqsanlı balalar social támiynat hám sogliqni saqlaw mektep - internatlariga jaylastırıladı.
Jeńil darjadagi rawajlanıwda nuqsanı bolǵan balalar bolsa arnawlı mektep hám klaslarda oqıtıladı.
Mektep - internatlarda balalar 7 - jastan 18 - 20 jasqa shekem tárbiyalanadilar. Tárbiyalaniwshiler menen islew ushın túrli programmalar islep shıǵarılǵan. Kishi jaslarda tiykarǵı itibar sóylewdi rawajlandırıwǵa, dene tárbiyasına hám ózine ózi xizmet etiwge qaratıladı. Úlken jaslarda bolsa tárbiyalaniwshilerdi tiykarlanıp miynetetiwge tayarlasadı.
Mektep internatlaridan tárbiyalaniwshilerdi úlkenlerge mólsherlengen psixonevrologik mákemelerge yamasa rebilitatsion ustaxonalarga jıberiwedi. Onda olardı sanaat sharayatları jeńillestirilgen kárxanalarda islewge tayarlasadı. Mektepge shekem jas daǵı balalar menen islew ushın arnawlı programma islep shıǵılǵan. Bul balalardı tárbiyalawdı tiykarǵı wazıypaları átirap - ortalıq haqqındaǵı túsiniklerin keńeytiw, sóylewdi rawajlandırıw, ózine ózi xızmet kónlikpelerin payda etiw, dene tárbiyası. Mektep jasındaǵı balalar óz oqıw jobası hám programmasına iye bolǵan arnawlı mekteplerde tálim aladılar. 9 jılǵa mólsherlengen tálim procesi úsh basqıshdan ibarat hám hár bir basqısh úsh oqıw jılın óz ishine aladı. Birinshi basqıshda sóylewdi rawajlandırıw, sensorika, oyın, predmet ámeliy iskerlik, dene tárbiyası ústinen jumıs alıp barıladı.
Ekinshi basqısh dawamında tiykarǵı itibar ózine ózi xızmet kórsetiwge kónlikpelerge hám xojalıq - xojalıq miynetke tiykarǵı itibar qaratılǵan. Usınıń menen birgelikte balalarǵa elementar jazıw hám esaptı oqıtıw boyınsha jumıs alıp barıladı hám ol qatań ámeliy xarakterge iye. Bul basqıshda oqıwshı umum tálim bilimlerin ózlestiriwge uqıpları anıqlanadı yamasa bala menen tek miynet shınıǵıwları ótkeriliwi belgilenedi.
Úshinshi basqıshda hámme oqıwshılar ózlerin psixo – fizikalıq múmkinshiliklerine qaray A, B gruppalarına ajratıladı.

• 
  A gruppa aǵı óquwshılar menen jazıw hám esap tálimi dawam ettiriledi;
  
• 
  B gruppa daǵı balalar bolsa ámeliy kónlikpeler payda etiwedi.
  

Eki gruppa menen islewde de tiykarǵı itibar oqıwshılardı nátiyjeli miynetke
tayarlawǵa qaratıladı. Arnawlı tálim tamamlanǵanan keyin óspirimler qorǵawlanǵan jumıs orınlarınǵa iye bólek islep shıǵarıw kárxanalarına jiberiledi. Házirgi waqıtta Yaponiyada arnawlı tálim sistemasınıń tiykarǵı wazıypalarınan biri salmaqılı hám kóplegen nuqsanlı balalardı oqıtıwdı jáne de tolıq jetilistiriw esaplanadı. Bul wazıypanı sheshiw ushın arnawlı tálim Milliy institutında bul mashqala sheshimine qaratılǵan izertlewler alıp barılmaqta, oqıtıwshılar ushın kurslar ótkerilmekte.
Bul mekteplerde aqılı zayip balalardı oqıtıw arnawlı mekteplerde, kúndizgi reabilitatsion oraylarda ámelge asıriladı. Kóplegen arnawlı mektepler mektepge shekem jas daǵı balalar gruppalarına, orta hám joqarı klasslarǵa iye.
Mekteptiń tiykarǵı maqseti - balalardı turmısqa hám miynetke maslastırıw, sol sebepli jaqsı úskenelestirilgen hám túrli tarawlarda tayarlawǵa mólsherlengen ustaxonalarda islewge úlken áhmiyet beriledi. Eger oqıw tawsılǵannan keyin, tárbiyalaniwshi jumısqa jaylawa almasa, ol bul ustaxonalarda islewge qaladı. Germaniyada tereń dárejedegi aqılı zayip mektepge shekem jas daǵı balalar mektepge shekem tálim mákemelerinde bolıwadı. Bul mektepge shekem tálim mákemeleri medicinalıq - reabilitatsion jónelisli arnawlı mákemeler, sonıń menen birge shańaraq hám balalıq máseleleri boyınsha máslahátshiler menen jaqın sheriklikte jumıs alıp barıladı. Mektep jasına yetgach, balalar ekinshi pedagog - defektolog ámeldegi ápiwayı klaslarda, yamasa ulıwma bilim beriw mektebiniń arnawlı klasında oqıw múmkinshiligine iye.
Angliyada tálim (1981) tiykarlanıp múmkinshilikleri sheklengen balalar ulıwma bilim beriw ortalıǵına qosılǵan. Atap aytqanda, kóplegen grafiklarda salmaqılı aqılı zayip balalar ápiwayı mekteplerdiń bólek programmalı arnawlı klasslarında tálim ala baslasadı. Kóplegen mámleketlerde aqılı zayip oqıwshılarǵa járdem beretuǵın social komitetler hám assotsiatsiyalar islengen, olar tiykarǵı itibardı bunday shaxslardı social hám miynet adaptaciyasına qaratılǵan. Atap aytqanda, AQSh de “Daun sindromi” milliy jámiyeti islengen. Evropada bolsa “Daun sindormi” Evropa assotsiatsiyasi islengen. Bunday balalar ata-anaları ushın kóplegen ádebiyatlar baspadan shıǵarılıp atır.
Mısalı Italiyada “Daun sindromi” jurnalı, Angilyada “Áke - analardıńlar” jurnalları baspadan shıǵarılıp atır, olarda bunday balalar ayriqsha tárepleri hám olar menen islew metodları aytılǵan.
Defektolog qánigeler hám ata-analar ortasındaǵı baylanıs social pedagoglar tárepinen ámelge asıriladı. Kóplegen mekteplerde úsh jasqa deyingi balalardı oqıtıw ushın olardı psixofizik rawajlandırıwǵa qaratılǵan programmalar islep shıǵarılǵan hám otaonalar bala ómiriniń dáslepki kúnlerinenoq sol programma tiykarında jumıs aparıwadı. Barlıq mákemelerde bunday balalardı oqıtıw ushın programmalar bar. Kishi jas daǵı balalardı oqıtıwda tiykarǵı itibar o'zo'ziga xizmet kórsetiw, háreket kónlikpelerdi rawajlandırıw, miynet iskerligi hám sóylewine qaratılǵan. Úlken jaslarda bolsa tiykarǵı itibar balalardı social maslastırıwǵa qaratılǵan. Rosssiyada 90 jıllarǵa shekem bul taypa daǵı balalar internat tárbiyalaniwshileri esaplanishardi. Ámeldegi tuzimga tiykarlanıp bul Mákemeler degi balalar 4 jastan 18 jasqa shekem tolıq mámleket támiynatında bolǵanlar (keyinirek olardıń kóbisi psixonevrologik internatlarga ótkerilgen). Balalar menen oqıtıwshılar, tárbiyashiler, logopedlar sonıń menen birge miynet tálimi boyınsha instruktorlar jumıs aparıwǵan.
Tárbiyalaniwshilerge medicinalıq- social járdem máseleleri menen mayıplardı medicinalıq - social ekpertizadan ótkeriw hám reabilitatsiya qılıw federal orayı jumıs júrgizedi. Balalardı arnawlı mákemelerge qabıllaw, klinikalıq, psixologiyalıq, pedagogikalıq me'zonlari islep shigılıp atır, shólkemlestirilgen sırtqı kórinislerdi tolıq jetilistiriw ústinen jumıs alıp barılmaqta. Kóplegen balalar internat úylerinde dianostik gruppalar ámeldegi bolıp, oǵan jańa kelgen tárbiyalaniwshiler jiberiledi. 3-4 ay dawamında olardıń intellektual qábiletin rawajlanıwı, óz-ózine xızmet qılıw hám miynet iskerligi kónlikpelerdi iyelewge bolǵan qábiletleri anıqlanadı. Keyin vrach hám pedagoglar juwmaǵına tiykarlanıp tárbiyalaniwshiler, olardıń psixofizik múmkinshiliklerine qaray oqıw gruppalarına jóneltiriledi. Kópshilik internat úyleri 5 kúnlik rejimde islesedi, áke-analardıńlar sonıń menen birge balanı mektep demalısı hám basqa demalıslarda alıp ketiwleri múmkin. Bul balaǵa oǵırı zárúrli bolǵan shańaraq menen baylanıstı saqlap qalıwǵa jáne onıń social baylanıslar sheńberin keńeytiwge múmkinshilik beredi. Internat úylerinde ámeldegi sistema basqıshlardan ibarat. Birinshi basqıshda mektepge shekem jas daǵı balalarda (4-8 jaslı) gigienik kónlikpeler, motorikani rawajlandırıw, predmet ámeliy tálim hám oyın iskerligin rawajlandırıw sıyaqlı wazıypalar qóyıladı. Sóylewdi rawajlandırıwǵa bólek itibar beriledi, arnawlı programma tiykarında balalardı mektepke tayarlaw ámelge asıriladı. Ekinshi basqıshda tárbiyalaniwshilerde (8-16 jas) óz-ózine xizmet kórsetiw hám jeke gigienik kónlikpelerdi bekkemlew boyınsha jumıs dawam ettiriledi. Olardı esap hám jazıwǵa úyretiwedi, sóylewdi rawajlanitirish shınıǵıwları dawam ettiriledi. Balalarda xojalıq xojalıq jáne social kónlikpelerdi payda etiwge bólek itibar qaratıladı. Úshinshi basqıshdıń tiykarǵı wazıypaları tárbiyalaniwshilerdi social miynet kelisiwi esaplanadı hám ol 16 -18 jas daǵı aqılı zayip balalarǵa tiyisli. Bul waqıtta olardıń miynet tayınlıǵı kúshaytırıladı. Oqıw islep shıǵarıw ustaxonalarida óspirimler qaǵaz hám kartondan túrli buyımlar tayarlasadı, jıynaw jumısları, tıgıw hám taǵı basqalar menen shuǵıllanıwadı. Bul dáwirde tárbiyalaniwshilerdi social jóneltiriw shınıǵıwlarǵa bólek orın ajratıladı. Ekskursiyalar dawamında jámiyetlik jaylarında, transportda, xojalıq xizmet kórsetiw mákemelerinde ózin tutıw qaǵıydaları uyretiledi. Bul shınıǵıwlar ádetiy social ortalıqqa maslastırıwǵa járdem beredi. 18 jasqa to'lgach kóplegen tárbiyalaniwshiler balalar mákemelerinden úlkenlerge mólsherlenge psixonevrologik internatlarga o'kaziladi. Tárbiyalaniwshilerdiń málim bólegi arnawlı shólkemde oqıwdı tugatgach áke-analardıńlar menen jasasadı hám psixonevrologik dispanserlar ustaxonalarida islesedi. Birpara kárxanalar olarǵa úyde orınlawshı jumıs usınıwları múmkin. Aqılı zayip oqıwshı bir klassta ekinshi-jıl oqıwǵa qaldırilishi múmkin emes. Qaysı bolıp tabıladı umum tálim kurs yamasa miynet kónlikpesin iyelep almaǵanda bunday balalar oqıwı maksimal dárejede individuallastırıladı yamasa shınıǵıwlardıń basqa forması usınıs etiledi (shınıǵıwlardı tańlap barıw hám taǵı basqalar). Rawajlanıwda nuqsanı bar balalardı jáne de joqarı tálim ortalıǵına qosıw ústinde izertlewler alıp barılmaqta.
Mısalı: Moskva hám Peterburg birpara mektepge shekem tálim mákemelerinde Daun sindromli balalar normada rawajlanıp atırǵan qatarlasları menen tárbiyalanıp atır. Anıqlanıwınsha, balalardıń birgelikte tárbiyalanıwı daun sindiromli - balalardıń rawajlanıwı, social kónlikpeler payda bolıwına sezilerli tásir kórsetedi.
Sonıń menen birge, bul másele boyınsha ızlenaishlar Sankt-Peterburgda Gersen atındaǵı Mámleket Pedagogika Universiteti, Raul vallenburg atındaǵı shańaraq hám bala Xalıq aralıq Universitetinde alıp barılmaqta. Bul mannan aqılı zayip balalarǵa ulıwma bilim beriw predmetler, social -xojalıq hám miynet kónlikpelerin oqıtıw boyınsha metodikalıq qóllanbalar baspadan shıǵarılǵan. Bunday balalarǵa jazıwdı úyretiw maydanınan metodikalıq qóllanbalar islep shıǵılǵan, tájiriybe maydanshasında sóylew hám esaptı rawajlandırıw boyınsha jumısshı dápterler baspadan shıǵarıwǵa tayarlanıp atır, artterapiya shınıǵıwları sisteması islep shıǵılǵan.