Ўзбекскистон алоқа ва ахборотлаштириш агентстлиги

6.2.Ishni bajarish tartibi
Tadqiq qilinadigan sxemani yig‘ish (6.2- rasm). Ye₁vaYe₂manbalar sifatida o‘zgarmas tok rostlanadigan va rostlanmaydigan kuchlanish manbalarini (Ye₁=15 V; Ye₂=5 ÷ 15 V)olish.

6.2- rasm. Tadqiq qilinadigan sxema
Tadqiq qilinadigan sxemadagi toklar va kuchlanishlarni o‘lchash. O‘lchashlar natijalarini 6.1- jadvalga kiritish.
6.1-jadval

I 1,mA

I 2,mA

I 3,mA

U1, V

U2, V

U3, V

His.

O‘lch.

His.

O‘lch.

His.

O‘lch.

His.

O‘lch.

His.

O‘lch.

His.

O‘lch.

Ye₁(Ye₂=0) EYuK manbaili birinchi hisoblash sxemasiga o‘tish (6.3- rasm).

Birinchi hisoblash sxemasida Ye₁EYuK, xususiy toklar va kuchlanishlarni o‘lchash, sxemada ularning yo‘nalishlarini ko‘rsatish. O‘lchashlar natijalarini 6.2- jadvalga kiritish.

6.3- rasm. Birinchi hisoblash sxemasi
6.2-jadval

Ye1, V	Ye2, V	I1', mA	I2', mA	I3', mA	U1',V	U2',V	U3',V
	0

Ye₂ (Ye₁=0) EYuK manbaili ikkinchi hisoblash sxemasiga o‘tish (6.4- rasm).

Ikkinchi hisoblash sxemasida Ye₂ EYuK, xususiy toklar va kuchlanishlarni o‘lchash, sxemada ularning yo‘nalishlarini ko‘rsatish. O‘lchashlar natijalarini 6.3- jadvalga kiritish.

6.3- rasm. Ikkinchi hisoblash sxemasi

6.3-jadval

Ye1, V	Ye2, V	I1'', mA	I2'', mA	I3'', mA	U1'',V	U2'',V	U3'',V
0

Ikkita hisoblash sxemalaridagi toklar va kuchlanishlarni bilish bilan ikkita ta’minot manbaili tadqiq qilinadigan sxemadagi toklar va kuchlanishlarni xususiy toklar va kuchlanishlar algebraik yig‘indisi sifatida hisoblash va 6.2- rasmda ularning yo‘nalishlarini ko‘rsatish.Hisoblashlar natijalarini 6.1- jadvalga kiritish va ularni o‘lchangan qiymatlar bilan taqqoslash.

Tadqiq qilinadigan va hisoblash sxemalaridagi quvvatlar muvozanati tenglamalarini tuzish. “Quvvatlarni hisoblash uchun usta-ust qo‘yish usulidan foydalanish mumkinmi?” savoliga javob berish
Ish bo‘yicha xulosalar qilish.
6.3. Nazorat savollari
1.Ustma-ust qo‘yish usuli qays prinsipga asoslangan va bu usulning mazmuni nimadan iborat?
2.Sxema (6.5- rasm) uchun I₁va I₂ toklar uchun formulalarning to‘g‘riligini isbotlang.

6.5-rasm
3. 6.3 va 6.4- rasmlarda tasvrlangan birinchi va ikkinchi hisoblash sxemalaridagi xususiy toklarni hioblang. Ularni o‘lchangan toklar qiymatlari bilan taqqoslang.
4. Agar R₁ = 2 Om; R₂ = 6 Om; R₃ = 4 Om; J = 5 A; E = 20 B bo‘lsa, sxema (6.6- rasm)uchun ustma-ust qo‘yish usuli bilan tarmoqlardagi toklarni toping.

6.6-rasm
7-LABORATORIYA ISHI
ChIZIQLI ELEKTR ZANJIRLARNI HISOBLASh USULLARI
Ishdan maqsad: Chiziqli zanjirlarni hisoblash usullarini o‘rganish: ustm-ust qo‘yish usuli, ekvivalent generator usuli, ustm-ust qo‘yish usuli bilan birga o‘zarolik prinsipi, chiziqlilik xossasi, kompensatsiyalash va sezgirlik teoremasi.
7.1. Topshiriq va ishni bajarish uslubi
1. Topshiriqqa muvofiq elektr sxemani chizish (7.1- rasm), qiymatlarni jadvaldan olish. Multisim dasturiy ilovasida sxemani yig‘ish.
2. Birinchi tarmoqda ustm-ust qo‘yish usuli bilan I1 elektr tokini o‘lchash:
- bitta Ye1 kuchlanish manba ta’siridan birinchi tarmoqdagi I1E1 elektr tokini o‘lchash, ampermetrni birinchi tarmoqqa uning ko‘rsatishlari musbat bo‘ladigan tarzda o‘rnatish ( boshqa manbalarda tok va kuchlanishlarni nolga teng o‘rnatish);
- bitta Ye2 kuchlanish manba ta’siridan ikkinchi tarmoqdagi I1E2 elektr tokini o‘lchash;
- bitta J2 kuchlanish manba ta’siridan ikkinchi tarmoqdagi I1J elektr tokini o‘lchash;
- birinchi tarmoqdagi toklarni (ampermetr ko‘rsatishlari ishorasi hisobga olinishibilan) har bir manbadan alohida ta’sirdan o‘lchangan toklarning algebraik yig‘indisi sifatida aniqlash: I1= I1E1+ I1E2+ I1J
3. Ikkinchi tarmoqdagi I1 elektr tokini ekvivalent generator usuli bilan o‘lchash;
- sxemadan ikkinchi tarmoqni olib tashlash, bu tarmoqning ulanishi nuqtalarida esa salt ishlash kuchlanishi va qisqa tutashuv tokini o‘lchash;

7.1- rasm. hisoblash usullarini tadqiq qilish uchun elektr sxemalar variantlari

Topshiriqlar variantlari

Variant	Sxema varianti	Ye1	Ye2	J	R1	R2	R3	R4
1	1	10	20	1	10	15	4	10
2	2	20	30	1	20	20	10	20
3	3	12	24	1	3	6	4	6
4	4	24	12	1	2	6	0.5	2
5	1	5	10	4	5	2	2.5	5
6	2	10	20	1	10	15	4	10
7	3	40	20	1	20	30	12	20
8	4	10	20	0.5	15	10	4	10
9	1	12	24	1	3	6	4	6
10	2	24	12	1	2	6	0,5	2
11	3	10	20	1	10	15	4	10
12	4	20	30	1	20	20	10	20
13	1	12	24	1	3	6	4	6
14	2	24	12	1	2	6	0.5	2
15	3	5	10	4	5	2	2.5	5
16	4	10	20	I	10	15	4	10
17	1	40	20	1	20	30	12	20
18	2	10	20	0.5	15	10	4	10
19	3	12	24	1	3	6	4	6
20	4	24	12	1	2	6	0.5	2
21	1	10	20	1	10	15	4	10
22	2	40	20	1	20	30	12	20
23	3	10	20	0,5	15	10	4	10
24	4	12	24	1	3	6	4	6

- ikki qutblining (sxemani qolgan qismining) ikkinchi tarmoq ulanishi nuqtalariga nisbatan chiqish qarshiligini hisoblash;

- ikki qutblini bitta EYuK va bitta ketma-ket ulangan rezistor bilan almashtirish, keyin esa ikkinchi tarmoq elementlarini ketma-ket ulash va elektr tokini (ikkinchi tarmoqning) o‘lchash.
4. J tok manbaini E3kuchlanish manbaiga o‘zgartirish.
5. Chiziqlilik xossasini tekshirish:
- tarmoqlarga ampermetrlarni o‘rnatish, uchinchi tarmoqqa kuchlanish manbaini (E3 = 10 V) o‘rnatish, qolgan manbalarni nolga teng o‘rnatish: Ye1= 0 va E2 = 0. Barcha tarmoqlardagi elektr tokini o‘lchash:
- agar E3kuchlanish manbaining kuchlanishi 10 martaga kamayganida barcha tarmoqlardagi toklar 10 martaga proporsional kamaysa elektr sxema chiziqli hisoblanadi.
6. O‘zarolik xossasini tekshirish:
- birinchi tarmoqda Ye1= 1 V EYuKnt o‘rnatish, uchinchi tarmoqqa ampermetrn o‘rnatish va uchinchi tarmoq tokini o‘lchash (qolgan EYuKlar nolga teng);
- E1 va ampermetrning joylarini almashtirish va E3 = 1 V ta’siridan birinchi tarmoqdagi tokni o‘lchash.
7. O‘zarolik prinsipidan ustma-ust qo‘yish usuli bilan birga foydalanish orqali uchinchi tarmoqdagi I3 elektr tokini o‘lchash. Uchinchi tarmoqda kuchlanish manbaini E3= 1 Vga teng o‘rnatish (Ye1 va Ye2 manbalar nolga teng) va barcha tarmoqlardagi toklarni ularning ishoralarini hisobga olish bilan o‘lchash, ular son jihatdan quyidagi o‘tkazuvchanliklarga teng:

8. Uchinchi tarmoqdagi elektr tokini quyidagi formula bo‘yicha hisoblash:

Ye1, Ye2, Ye3 manbalarli paralell tarmoqlarga ega bo‘lgan elektr zanjirdagi tugunlar kuchlanishlarini o‘lchash.
9. Tugunlar kuchlanishlarini bilish bilan barcha tarmoqlardagi elektr toklarini hisoblash. Bu toklarni boshqa usullarda olingan toklar bilan taqqoslash.
10. Dastlabki sxemani yig‘ish va barcha tarmoqlardagi elektr toklarini o‘lchash.
11. Tajriba ma’lumotlari va hisoblash ma’lumotlari bilan taqqoslash. Xulosalar chiqarish.
12. R4 rezistorning qarshiligi 50%ga oshganida birinchi tarmoqdagi I1 elektr tokining sezgirligini aniqlash:
- R4 rezistorning qarshiligi 50%ga oshirish va birinchi tarmoqdagi I1 elektr tokining yangi qiymatini o‘lchash;
- elektr tokining ΔI=I1ʹ-I1 o‘zgarishini va rezistor qarshiligining ΔR4 o‘zgarishini hisoblash;
- sezgirlikni quyidagi formula bo‘yicha hisoblash: