Ўзбекистон тарихи маърузалар матни

Ўзбекистон қишлоқ хўжалигида ҳам аҳвол мураккаб эди. 1924 йилда деҳқончи-
ликда фойдаланиладиган ерлар республикадаги мавжуд экин майдонларининг фақат 
58,7%ини, қишлоқ хўжалигининг ялпи маҳсулоти эса 1913 йилдаги даражанинг 
47,2%ини ташкил қилди. Қишлоқда ерсиз ва кам ерли деҳқонлар кўп бўлиб, улар 
ҳосилнинг 3/4 - 3/5 қисмини тўлаш шарти билан ижарага ишлашга мажбур эдилар. 
Қишлоқ хўжалигида товар муносабатларини ривожлантириш мақсадида 1925-29 бир 
қатор вилоятлар (Бухоро, Хоразм, Қашқадарѐ ва Сурхондарѐ)да ер-сув ислоҳатлари 
ўтказилди. Декрет асосида белгиланганидан ортиқ бўлган ерлар, иш ҳайвонлари, 
меҳнат куроллари тортиб олинди. Давлат фондига киритилган жами 301,5 минг десяти-
на ернинг аксарият қисми камбағал деҳқонларга бўлиб берилди. 
20-йилларнинг 2-ярмида ―Ўзбекқишлоқуюшма‖, ―Ўзбекпахтауюш-ма‖ ва б. коопе-
рациялар ташкил топди. Қишлоқ хўжалиги маҳсулотларини саноатга шартнома асосида 
етказиб берувчи кооперативлар вужудга келди. 1927 йилдан бошлаб кооператив уюш-
маларни ―давлатлаштириш‖ сиѐсати бошланди. 1928 й. охирида 1888 та пахтачилик, 
442 та ғаллачилик, 263та ипакчилик, 250 та чорвачилик, 205 та мева-узумчилик ва 223 
та мелиоратив ширкатлар фаолият кўрсатди.
1928 йилдан қишлоқ хўжалик кооперативлари ўрнида колхозлар ташкил этишга 
киришилди. Масалан, Қашқадарѐ, Сурхондарѐ ва Хоразм округларида ислоҳот жараѐ-
нида ерга эга бўлган 4382 та хўжаликдан 1125 таси мажбурий равишда қишлоқ хўжали-
ги артелларига бирлаштирилди. Бу ҳол Тошкент, Фарғона ва Самарқанд вилоятларида 
ер-сув ислоҳоти ўтказиш вақтида бўлмаган эди. Натижада, республикадаги колхозлар 
сони 1927 йилдаги 839 тадан 1929 й. 1665 тага етди. Уларга 30000 киши аъзо бўлиб 
кирган эди. Бу даврда савхозлар 41 тадан 66 тага етди.
1929 й. 7 ноябрда Сталиннинг ―Буюк бурилиш йили‖ мақоласида жамоалаштириш 
―назарий‖ жиҳатдан асослаб берилди. Бу кўрсатмани бажаришга киришган ҳокимият 
органлари қишлоқ аҳолисини мажбуран колхозларга кирита бошладилар. ВКП(б) МҚ 
1929 й. ноябр пленуми қарори билан ―якка хўжалик‖ қишлоқларига камида 25000 
ишчини юбориш таклиф этилди. Хусусан, Ўзбекистонга Россиядан 437 киши юборил-
ди. Уларга маҳаллий ишчилардан 263 киши қўшилди. ―25000чилар‖ колхоз тузишда 
ѐрдам бердилар, ―қулоқлар‖га қарши курашда қишлоқ фаолларини бирлаштирдилар, 
янги ташкил этилган артелларга бошчилик қилдилар. Натижада, 1932 й. охирларида 
республикада ижтимоий сектор барча деҳқон хонадонларининг 81,7%ини бирлаштир-
ган эди. 800000 деҳқон хўжаликлари негизида 9734 та колхоз ва 94 та совхоз ташкил 
этилди. 
Қишлоқларда жамоалаштиришни жадаллаштиришга, бой ва ўзига тўқ кишиларни 
қулоқ қилишга, ўртаҳол қатламларга шубҳа билан қарашга қаратилган сиѐсат аҳоли 
орасида норозилик ҳаракатларини келтириб чиқарди. 1930 й. ѐзида Фарғона, Бағдод, 
Чуст, Хатирчи туманлари ва б. жойларда кетмон, болта кўтарган деҳқонлар ҳукумат 
кучлари билан тўқнашишгача бордилар. 1930 й. 1 февралдан Ўзбекистонда ―қулоқ‖ 
хўжаликларига қарши кураш бошланиб, шу йили 2648 та ―қулоқ‖ хўжалиги тугатилди. 
1932 й. ўтказилган ―тозалаш‖ жараѐнида 3350 киши ―қулоқ‖ сифатида колхозлардан 
ҳайдалди. Бу деҳқонларда давлатга ишончсизликни кучайтирди. Шундай бўлса-да, 
қулоқ қилиш ҳаракати тўхтамади. 1930-33-йилларда Ўзбекистондан Украина, Сибирь 
ва б. жойларга 5500 оила сургун қилинди.
Ўзбекистонда дастлабки машина трактор станцияси (МТС) Асака туманида ташкил 
этилган эди. 1931 й. уларнинг сони 48 тага, 1933 й. 73 тага, 1937 й. 163 тага, 1940 й. эса 
189 тага етди. МТСлар қишлоқ хўжалигида оғир ишларни механизациялаштиришда ѐр-
дам бердилар, механизатор кадрлар тайѐрладилар. Шу билан бирга, МТСларнинг 
сиѐсий бўлимлари Москва кўрсатмалари асосида кенг миқѐсда ―тозалаш‖ ишларини 
амалга оширдилар. Улар ѐрдамида 1930-33 йилларда колхозлардан 30000 дан ортиқ ―ѐт 
унсурлар‖ ҳайдаб чиқарилди. 1932 й. деҳқонларнинг 74,9 % гина колхозларга аъзо 
бўлишган бўлса, 1939 йилда бу кўрсаткич 99,2 % га етди. 

---

106 
Ўзбекистонда суғориш иншоотлари қуришга ҳам эътибор кучайди. 1939 й. 1 ав-
густда бошланган Катта Фарғона канали ( 270 км) 45 – кунда ҳашар йўли билан қазил-
ди. Шундай йўл билан яна Шимолий ва Жанубий Фарғона, Тошкент каналлари, Кам-
пирравот туғони ишга туширилди. Каттақўрғон сув омбори қурилиши бошланди. 
Натижада, 1937 - 40 йилларда суғориладиган ерлар республикада 260 минг гектарга 
кўпайди. Бироқ, саноат ва қишлоқ хўжалиги экстенсив ривожланиб, маълум ютуқларга 
эришилган бўлсада, меҳнаткашларнинг умумий турмуш даражаси яхшиланмади. 
Совет ҳокимиятининг дастлабки йилларида маданият ва таълим тизимида баъзи 
демократик тамойиллар сақланиб қолган бўлсада, маъмурий буйруқбозлик тизими ку-
чайгач, болъшевикча ―маданий инқилоб”ни амалга оширишга эътибор кучайди. Таълим 
тизими сиѐсий манфаатлар йўлига бурилиб, эски миллий зиѐлиларни йўқ қилиш эвази-
га янги зиѐли кадрларни шакллантиришга киришилди. 30-йилларда янги мактаблар 
дарсликларга муҳтож бўлиб турган бир пайтда, жадид муаллифлар ѐзишган ва мусул-
мон болалари психологиясига мос тушадиган дарсликлардан фойдаланиш ҳақида ўйлаб 
ҳам ўтирилмади. Кўп ҳолларда мактабларда махсус тайѐргарликдан ўтмаган, малакасиз 
кишилар муаллимлик қилдилар. Шунга қарамасдан, 30-йилларнинг бошларида савод-
хонликка интилиш кучайди. 1932 йилда 707 минг киши, шу жумладан, қишлоқларда 
615,4 минг киши саводсизликни тугатиш курсларида ўқиди. 
Совет давлати статистик маълумотларига кўра, 1925-41 йилларда халқ таълимида 
мактаблар сони муттасил кўпайиб борган. Масалан, 1924-25 ўқув йилида Ўзбекистонда 
160 та совет типидаги мактабларда 17209 ўқувчи таълим олган бўлса, 1941 йилга келиб 
мактаблар сони 5504 тага, улардаги ўқувчилар сони эса 1 млн. 315 минг кишига етган. 
Бу даврда республикада олий ўқув юртлари сони ҳам ошиб борди. Самарқандда Ўзбе-
кистон Давлат университети, Бухоро, Фарғона, Наманган, Андижон, Тошкент, Нукус, 
Хива, Урганч шаҳарларида олий мактаблар ташкил этилди. Агар 1932 йилда республи-
кадаги 31 та олий ўқув юртида 12,2 минг талаба ўқиган бўлса, 1941 йилга келиб уларда 
таълим олаѐтган талабалар сони 18 минг кишига етди. Шу йили олий ўқув юртларини 
7373 мутахассис битириб чиқди. Бироқ, рақамлар ортидан қувиш ва шошма-шошарлик 
оқибатида таълим тизимида жиддий хатоларга йўл қўйилди. “Маданий инқилоб‖ тадби-
ри жамиятнинг барча жабҳалари қатори фан ва маданиятни ҳам қамраб олиб, уларни 
ўта мафкуралаштирди. Ўзгача фикрлашга уриниш ”синфий душман қаршилиги‖ деб 
баҳоланиб, улардан жамиятни “тозалаш‖ ҳаракати кучайди. Бундай ―тозалаш‖ 
натижасида биргина Қорақалпоғистонда мавжуд 700 ўқитувчидан фақат 120 таси мак-
табларда ишлашга лойиқ деб топилди.
20-йиллар охирида партия маданий меросни инкор қилиш ғоясини илгари сурди. 
Бу ғоя араб ѐзувини лотин графикаси билан алмаштириш ҳақидаги қарорда ҳам ўз ак-
сини топди. СССР МИҚ ва ХККнинг ушбу қарори 1929 йил 7 августда қабул қилинди. 
1940 йил май ойида ЎзССР Олий Совети III сессиясида Т.Н.Қориниѐзовнинг маърузаси 
асосида ѐзувни рус графикасига ўтказиш ҳақида кўрсатма берилди. Қарорда кирилли-
цага ўтиш ‖халқлар дўстлигини мустаҳкамлаш‖ воситаси, бу иш ―ўзбек халқнинг 
ҳоҳиш-истаги‖, деб алоҳида таъкидланди.