92
қилинган. Қўзғолончиларнинг ер-мулклари давлат ҳисобига ўтказилган.
1905-07 йилларда чор маъмурлари ва маҳаллий бойлар, савдогарларнинг зўровон-
ликлари, ман-манликларига қарши Самарқанд вилоятида ҳам ҳаракат бошланиб, бу
ҳаракатга Номоз Примқулов бошчилик қилди. Ҳаракатнинг мақсади бойларни жилов-
лаб қўйиш, камбағал аҳолини ҳимоя қилиб, ижтимоий адолат тиклашга қаратилган эди.
1914 й. 1- жаҳон урушининг бошланиши Туркистон меҳнаткашлари бошига янги
кулфатлар келтирди. Аввало солиқлар оширилди. Туркистондан йиғиладиган ер солиғи
1914 йилдаги 6 859 021 сўмдан 1916 йилда 14 311 771 сўмгача етди, яъни икки баробар
кўпайди. Ҳунармандчилик солиғи эса 1 149 676 сўмдан 2 839 240 сўмга етди, натижада
ҳунармандларнинг аҳволи янада оғирлашди. 1915 й. чор ҳукумати тўқимачилик фабри-
калари эгалари манфаатларини кўзлаб, пахтага арзонлаштирилган нарх белгилади. Бир
пуд пахта толасининг нархи 30 сўмдан 24 сўмга туширилди. Натижада деҳқон ҳар пуд
пахтасидан 6 сўмгача зарар кўра бошлади. Саноат ва тўқимачилик маҳсулотлари нархи
эса тобора ошиб борди. Шундай вазиятда, 1916 й. 15 июнда подшо Николай II имзоси
билан ―Империяда рус булмаган эркак аҳолини ҳаракатдаги қўшинлар мудофаа ин-
шоотлари ва ҳарбий алоқа йўлларини қуриш учун олиб бориладиган тадбирларга жалб
қилиш‖ ҳақида фармони эълон қилинди. Фармонга биноан Туркистон ўлкасидаги 19
ѐшдан 31 ѐшгача бўлган 200 минг киши мардикорликка жўнатиладиган бўлди. Бундан
маҳаллий аҳолининг норозиликлари кучайиб, у йирик қўзғолонларга айланиб кетди.
Қўзғолон даставал 1916 й. июл ойининг бошларида Хўжанд, Самарқанд, Жиззах ва
Каттақўрғонда бошланди. Кейинчалик, бу қўзғолон руслар босиб олган деярли барча
шаҳар ва қишлоқларни қамраб олди.
Қўзғолон Жиззах шаҳрида ўзининг юқори нуқтасига кўтарилди. Шаҳарда 4000 ки-
шига яқин қўзғолончилар уезд бошлиғи полковник Рукинни, пристав Зотоголовни ва
миршабларни ўлдиришиб, сўнг шаҳарда 15 чақиримлик темир йўлни, кўприкларни,
станцияни ишдан чиқардилар. Жами Жиззах уездининг 15 та қишлоғида ғалаѐнлар
бўлди. Жиззах уезди ва Самарқанд вилоятларидаги ғалаѐнларни бостиришга Тошкент-
дан Жиззахга тўплар ва пулемѐтлар билан қуролланган махсус жазо отряди чақирилди.
14 июнда Тошкентдан полковник Владислав Лев бошлик рота, сапѐрлар взводи, 4
тўпли батареядан иборат жазо отряди юборилди. 18 июлда Жиззах шаҳри эгалланиб,
тўпга тутилди. Қўзғолончилар тоққа чекиндилар. Шу куни Зоминда ҳам қонли жанглар
бўлиб, рус босқинчилар кетмону-паншаха кўтарган деҳқонларни аѐвсиз қирдилар. Жазо
бўлинмалари деҳқонларни бир-биридан ажратиб олгач, 21 июл куни Сангзор дарѐси
бўйидаги жангда қўзғолончилар бутунлай мағлубиятга учрадилар. Мардикорликка
қарши қўзғолонлар Тошкентда ва Фарғона водийсининг шаҳар–қишлоқларида ҳам
бўлиб ўтди. Қўзғолонларнинг енгилишига сабаб унинг аниқ мақсади йўқлиги, ҳаракат-
га келтирувчи кучлари бир марказдан бошқарил-маганлиги, унинг тарқоқлигида эди.
Do'stlaringiz bilan baham: