Ўзбекистон тарихи хрестоматия

, 
II, III
, 
IV). 
Кучук I 
– Кучуктепанинг энг қуйи қатлами ашёлари бўлиб, сопол 
буюмларнинг аксарияти қўлда, кулолчилик чархисиз ясалган. Сиртига 
геометрик шаклларда безаклар берилган. Бу 
қатламлар сопол 
буюмларининг 8 фоизи Сополли маданияти услубида, яъни кулолчилик 
чархларида ясалган. Сопол буюмларни қўлда ясаш Бахтария кулолчилиги 
мактабига хос эмас. Шу боис Кучук I даври кулолчилигидаги бу 
ўзгаришни тадқиқотчиларнинг айримлари Фарғона Чуст маданиятининг 
таъсири, деб ҳисобласалар, бошқалар Эрон кулолчилиги мактаби таъсири 
дейдилар. Учинчи гуруҳ олимлар эса Сибирь, Қозоғистон ҳудудларидаги 
1
Аскаров, Альбаум.

---

85 
бронза даври Андроново маданиятининг ўтроқлашув жараёни натижасида 
пайдо бўлган, деб ҳисоблайдилар. Фанда Кучук I маданиятининг пайдо 
бўлиши масаласи ҳозирча ўз ечимини топгани йўқ. 
Кучук II.
Бу даврга келиб қўлда ясалган сополлар камайиб, 
кулоллик чархида ясалган сополлар кўпайиб боради. Кучук II сополлари 
мажмуаси шакл жиҳатдан Сополли маданиятидан фарқ қилса-да, сифат ва 
ясалиш 
услуби 
жиҳатидан 
Бахтария 
кулолчилиги 
мактаби 
тикланганлигидан далолатдир. 
Кучук III-IV
даврларида ҳамма сопол буюмлар кулоллик чархида 
ясалган. Буюмларни кўпроқ геометрик шаклда, яъни цилиндрсимон ясаш 
одат бўлган. Шу сингари идишлар нафақат Бахтарияда, балки Суғд, 
Хоразм ҳудудларида ҳам тарқалган, яъни Бахтариянинг маданий таъсир 
доираси кенгайган. Қадимги Бахтария маданиятининг қуруқлик йўли 
билан Суғдга, сув йўли – Амударё орқали Хоразм ҳудудларига тарқалиши 
жараёнларини сопол буюмлар орқали кузатиш мумкин. 
Қизилтепа 
– Шимолий Бахтариянинг илк темир даврига оид энг 
йирик ёдгорлиги. Умумий майдони 22 га. Шаҳар икки қисм –арк ва 
шаҳристондан иборат. Ушбу шаҳар тарихи А.А.Сагдуллаев томонидан 
ўрганилган. Натижада, шаҳарнинг арки ҳамда шаҳристон қисми мудофаа 
девори билан ўраб олингани кузатилган. Буржлар шаҳар деворининг 
мудофаа қудратини оширган. Қизилтепа ёдгорлиги маданий қатламининг 
қалинлиги 6,5 мгача боради. Қизилтепадан топилган моддий маданият 
намуналари А.С.Сагдуллаев томонидан учта хронологик даврга (Қизил I, 
II, III) бўлинган ва хронологик жиҳатдан Кучуктепа билан бир даврга –
мил.ав. X-V асрларга тўғри келади
1
.