Ўзбекистон тарихи хрестоматия

Шимолий Бахтария (Сурхондарё)нинг илк темир даври 
ёдгорликлари (мил. ав. X - IV асрлар)
Сурхондарё вилояти ҳудудида илк темир даврига оид 42 та 
ёдгорлик аниқланган ва маълум даражада ўрганилган. Бу ёдгорликлар учта 
катта деҳқончилик воҳаларида жойлашган. Булар Шеробод, Бойсун ва 
Сурхон деҳқончилик воҳалари бўлиб, ҳар бирида 2-3 тадан суғориш 
тармоқлари, дарё-сойлари мавжуд. Шеробод деҳқончилик воҳаси Шеробод 
дарёси ва Уланбулоқсой ўзанлари, Бойсун деҳқончилик воҳалари 
Бандихонсой, Миршоди, Сангардак-Тўпаланг сув ҳавзалари, Сурхон 
деҳқончилик воҳаси эса Сурхондарёнинг ўрта ва қуйи оқими ҳудудларини 
ўз ичига олган. Ҳар бир деҳқончилик воҳасида биттадан шаҳар 
(Жондавлаттепа, 
Қизилтепа, 
Ҳайитободтепа) 
типидаги 
ёдгорлик 
жойлашган. Шу шаҳарлар атрофида қишлоқлар, қўрғонлар, ҳарбий 
истеҳкомлар жойлашганлиги ҳар бир деҳқончилик ўлкасини кичик сиёсий 
бирикма – ҳудудий давлатлар деб аташга имкон беради. Зеро, Қадимги 
Шарқда илк давлатлар кичик ҳудудларда, бир ёки бир неча суғориш 
каналлари ва дарёлари ҳудудларида бунёд этилган. 
Мазкур 
42 
ёдгорлик 
орасида 
Кучуктепа, 
Пишактепа, 
Таллашқонтепа, Қизилтепа, Қизилча VI ёдгорликлари археологлар 
(А.А.Асқаров, А.С.Сагдуллаев, Ш.Б.Шайдуллаев) томонидан тўлиқ очиб 
ўрганилган. 
Кучуктепа 
ёдгорлиги Уланбулоқсой бўйида жойлашган, умумий 
майдони 0,5 га, баландлиги 8 м дан иборат. Ёдгорлик икки – қальа ва 
шаҳристон қисмларидан иборат. Қальа қисми А.А.Асқаров томонидан 
тўлиқ очилган бўлиб, у 4 метрли платформа (тагкурси) устига 
қурилганлиги кузатилган
1
.Платформа устига қальасифат уйлар қурилган. 
Айниқса, унинг уч қатор мудофаа девори Кучуктепа ёдгорлиги илк темир 
даврида муҳим стратегик қўрғон бўлганлигини кўрсатади. 
Кулолчилиги. 
Кучуктепа ёдгорлиги Шимолий Бахтариянинг илк 
темир даври хронологиясини ўрганишда муҳим археологик ёдгорлик 
ҳисобланади. Негаки, бу ёдгорликда 5 та қурилиш даври мобайнида ҳаёт 
тўхтовсиз давом этган. А.А.Асқаров Кучуктепа археологик ашёларини 
тўрт даврга бўлиб ўрганган (Кучук I