Ўзбекистон табиий

 
Рельефни қишоқ хўжалиги нуқтаи назаридан баҳолаш. 
Жойнинг рельефини қишлоқ хўжалиги нуқтаи назаридан ўрганишда 
албатта унинг иқлимини, тупроқлари, ўсимликлари, тоғ жинслари ва 
ландшафтининг бошқа элементлари таҳлили билан боғлаб тадқиқ 
этиш лозим. 
Рельеф қишлоқ хўжалигига бевосита ва билвосита таъсир этади. 
Масалан, ернинг ҳайдашга қанчалик яроқлиги қишлоқ хўжалигида 
фойдаланиладиган машиналарни ишлатиш имконияти, умуман 
улардан фойдаланиш имконияти, суғориш усуллари кўп жиҳатдан 
рельефга боғлиқ. Буларни баҳолаш учун жойнинг нишоблик 
даражаси, қанчалик нотекислиги, эрозион чуқурликлар фарқи, 
ѐнбағирларнинг 
узунлиги 
ва 
экспозицияси, 
микрорельефи 
ўрганилади. Бу омиллар ҳал қилувчи экологик аҳамиятга эга бўлмаган 
тақдирларда ҳам қайси экин турини экишни аниқлашда, ерга ишлов 
бериш, 
суғориш 
усулларини 
белгилашда, 
ҳосилдорликни 
таъминлашда муҳим аҳамият касб этади.
Рельефнинг билвосита таъсирини ўрганиш ҳам муҳим, чунки 
рельеф жойнинг микро иқлими шароити, радиация ва иссиқлик 
баланси, ѐруғлик даражаси, тупроқнинг намланиш орқали қишлоқ 
хўжалиги экинларининг етилишига, ҳосилига таъсир кўрсатади. 
Рельефни қишлоқ хўжалиги учун баҳолашда одатда 
географик-
геоморфологик ва
морфометрик
методлардан фойдаланилади. 

---

168 
Географик-геоморфологик методлардан қишлоқ хўжалиги ишлаб 
чиқаришининг айрим томонларини ва умумий масалаларини рельеф 
жиҳатдан таҳлил қилишда фойдаланилади. Бунда, масалан, жойнинг 
геологик-геоморфологик 
тузилиши 
билан 
тупроқ-ўсимлик 
қопламининг боғлиқлиги, рельеф билан иқлим ўртаисдаги боғлиқлик 
ўрганилади.
Морфометрик методдан ѐнбағирнинг узунлиги, шакли, қиялиги 
ҳақида маълумот олишда, иҳота дарахтзорларини, каналларни 
лойиҳалаштиришда, номақбул табиий жараѐнларнинг олдини олиш 
тадбирларини белгилашда кенг фойдаланилади. 
Умуман, рельефни қишлоқ хўжалиги мақсадида баҳолаганда унинг 
қуйидаги жиҳатларига алоҳида ахамият қаратмоқ зарур: 
1.
Жойнинг баландлигини ва уйдим-чуқурлик даражасини 
аниқлаш ва уни қишлоқ хўжалиги учун баҳолаш. Жойнинг 
баландлиги бу ерда қишлоқ хўжалиги қайси тармоғини 
ривожлантиришни аниқлашга ѐрдам беради. 
2.
Ҳудуднинг парчаланганлик даражаси экин майдонларининг 
катта-кичиклигига, унда қишлоқ хўжалик механизмларини ишлатиш 
имконига, мехнат унумдорлигига таъсир этади. Ҳудуднинг 
парчаланганлик даражаси



а
формуласи ѐрдамида аниқланади. 
Бунда
а- ҳудуднинг парчаланганлиги, 
Р- Ҳудуднинг майдони (км
2 
). 
I- эрозион ўйиқларнинг узунлиги (км) 
3. Ёнбағирлар ўрганилганда асосан уларнинг қиялигига, 
узунлигига, шаклига, экспозициясига эътибор берилади, чунки бу 
кўрсаткичлар ўсимликларнинг ўсишига, ҳосилнинг миқдорига ва 
сифатига энг кўп таъсир этади. Тупроқнинг намликни тутиб туриши, 
қишлоқ хўжалиги машиналарини ишлаш шароити ва иш унуми ер 
юзиниг қиялигига боғлиқ. Қиялик тупроқнинг ювилиш суръатига ҳам 
таъсир кўрсатади. 
Ёнбағирлар шаклига кўра 4 турга бўлинади: - ботиқ, қовариқ, 
текис ва мураккаб. Буларнинг ҳар бирида ювилиш ва аккумляция 
жараѐнлари турлича рўй беради.
Ёнбағирлар экспозицияси эрозион жараѐнлар суръатига таъсир 
этувчи омиллардан бири бўлиб, ѐнбағирнинг иссиқлик ва ѐруғлик 
режимига ва улар орқали тупроқ ҳароратига, намлигига, ўсимлик 
қопламига, шамолнинг йўналишига ва тезлигига таъсир кўрсатади. 

---

169 
Ўзбекистонда жануби-ғарбий, жануби-шарқий ѐнбағирлар илиқроқ, 
қуруқроқ бўлади. Бу ҳол шу ѐнбағирларда экинларни 5-7 кун эртароқ 
экиш имконини беради. 
Рельефни Ўзбекистонда кенг тарқалган обикор деҳқончилик 
нуқтаи-назаридан 
баҳолаганда 
ер 
юзининг 
морфометрик 
кўрсаткичлари ва пластикаси кўрсаткичлари асос қилиб олинади. 
Юқорида айтиб ўтилганидек, ер юзининг қиялиги қишлоқ 
хўжалиги машиналарининг қандай ишлашига, ер усти сув оқимига, 
суғорув каналлари ва зовур, дренаж шохобчалари ўрнини аниқлашга, 
суғориш усулларини белгилашга таъсир этади. Обикор деҳқончилик 
учун рельеф қиялигини ўрта маштабли гуруҳлаштирилиши энг 
аҳамиятли ҳисобланади. Биз қуйида рельефнинг қиялигига кўра 
гуруҳларини кўриб чиқамиз: