Ўзбекистон табиий

 
Иқлимнинг ўзгариши 
ва тебраниши табиий ва антропоген 
таъсир оқибатида рўй беради. Иқлимдаги табиий ўзгаришлар Ер шари 
ҳаракатининг ўзгариши, Қуѐшнинг фаоллашуви, атмосферанинг 
таркиби ва тозалиги билан боғлиқ бўлган омиллар таъсирида рўй 
беради.
Ўзбекистонда янги ерларнинг суғорма деҳқончилик учун 
ўзлаштирилиши, Орол денгизининг қуриши ва Амударѐ дельтаси сув 
режимининг ўзгариши, турли кимѐвий бирикмалардан фойдаланиб, 
сунъий ѐмғир ѐки қор ѐғдириш, булутларни тарқатиш, дўл ѐғишининг 
олдини олиш кабилар ҳам иқлимга албатта таъсир этади, кўпинча 
салбий таъсир кўрсатади.
Ҳар бир алоҳида олинган йилда ѐки қисқа вақт (5-10 йил 
давомида кузатилган об-ҳавонинг миқдорий кўрсаткичлари 30 ва 
ундан ортиқ йилларда олинган ўртача кўрсаткичдан (иқлимдан) катта 
фарқ қилади. Иқлимшунослар иқлимда кузатиладиган иссиқ ва совуқ, 
нам ва қуруқ ўн йилликларни аниқлашган. Масалан, Тошкентда 1901-
1910 ва 1951-1960 йиллар ѐз-июль ойи салқин келган, 1971-1980 
йилар эса иссиқ келган. 1891-1900, 1931-1940 ва 1971-1980 йиллар 
қиш (январь ойи) совуқ келган. 1981 йилдан 1990 йилларнинг 
ўрталаригача январь ойи ҳарорати анча юқори бўлган. Айрим 
станцияларда кузатув олиб борилган даврнинг ўртача кўрсаткичидан 
чекиниш 2
0
С дан ортиқ бўлган. 
Юз йилдан ортиқроқ метеорологик кузатувлар олиб 
борилаѐтган станциялар маълумотларига кўра, иқлим ўзгаришида 

---

89 
бундан ҳам каттароқ муддатли (даврий) ўзгаришлар мавжуд. Бундай 
йиллараро ва даврий ўзгаришларга иқлимнинг ўзгарувчанлиги 
дейилади.
Агар иқлимнинг ўртача кўрсаткичлари даврий равишда 
мунтазам ўзгариб борса, иқлим ўзгаряпти дейилади. Маълумотларга 
кўра, Тошкентда июль ойининг ўртача ҳаво ҳарорати ҳар йили ўрта 
ҳисобда 0,0054
0
С га ошиб, 100 йилда 0,5
0
С га кўтарилган. Январь 
ойининг ҳарорати янада сезиларли ўзгариб, бир йилда 0,024
0
С ѐки 100 
йилда 2,4
0
С га кўтарилган. Бу иқлимнинг йилдан-йилга исиб 
бораѐтганлигидан далолат беради. Шу билан биргаликда йиллик ѐғин-
сочин миқдори ҳам ортиб бормоқда.
Орол денгизи майдонининг кичиклиги туфайли у Орол- бўйи 
иқлимига унча катта таъсир этмас, фақат 50 км кенгликдаги қирғоқ 
бўйи иқлимни бироз юмшатар эди.
Ҳозирги кунда Жанубий Орол бўйида табиий шароитнинг 
ўзгариши фақат Орол денгизининг қуриши ҳисобига бўлаѐтгани йўқ, 
балки бунга Амударѐ дельтасининг сув билан таъминланишининг 
ѐмонлашуви ва айрим жойларда қуриб қолиши, атмосфера умумий 
ҳаракатининг 
таъсири, 
денгиз 
сатҳининг 
пасайиши, 
ҳаво 
ҳароратининг кўтарилиши ва бошқа шароитлар сабабчидир.
Жанубий Орол бўйидаги метеостанциядан 1961-1962 йилларда 
олинган маълумотларини ва денгиз қуришининг атроф-муҳитга 
таъсирини ўрганишга бағишланган илмий тадқиқотлар натижалари 
Жанубий Орол бўйида ѐзги ҳаво ҳароратининг кўтарилганини, қишки 
ҳароратнинг эса пасайганини, баҳорги ва кузги совуқли кунларнинг 
тез-тез қайталанишини, ҳавонинг қуруқлашганини, чанг-тўзонли 
шамолли кунларнинг ошганлигини, совуқсиз даврнинг қисқарганини 
кўрсатмоқда. 
И.П.Герасимов ва бошқаларнинг (1983) фикрига кўра, Орол 
денгизи майдонининг қисқариши Орол бўйида иқлимнинг 
континенталлигининг кучайишига сабаб бўлган. Денгиз таъсирининг 
сусайиши эса июль ойи ҳароратининг 2-2,5
0
С га кўтарилишига ва 
январь ойи ҳароратининг 1-2
0
С га пасайишига олиб келган. 
Иқлимнинг бундай ўзгариши фақат собиқ қирғоқ бўйида ва Орол 
денгизининг қуриган қисмида кузатилади. Лекин айрим олимлар 
фикрига кўра, Орол денгизининг қуриши Жанубий Орол бўйи 
иқлимига 400 км гача ва ундан ҳам кўпроқ масофага таъсир этади.
Ўзбекистонлик олимларнинг қорни сунъий ѐғдириш бўйича 90-
нчи йилларда Писком водийсида олиб борган тажрибалари ҳам 

---

90 
диққатга сазовордир. Улар 4 ой давомида вақти-вақти билан 
булутларга «қуруқ муз кукуни» билан таъсир этиб, тажриба зонасида 
бир йилда ѐғадиган қор миқдорини 15 % га кўпайтиришга 
эришганлар. Буни ҳам одамзотнинг иқлимни ўзгартиришига уриниши 
деса бўлади.

Инсоният 
иқлимнинг 
табиий 
омиллар 
таъсирида 
ўзгараѐтганидан кўра антропоген омиллар таъсирида содир бўлаѐтган 
ўзгаришларидан кўпроқ ташвишга тушаяпти. Инсон фаолияти 
туфайли атмосфера ҳавосининг таркибида ўзгаришлар пайдо 
бўлаяпти. Бундан келиб чиқадиган муаммолар орасида кислотали 
ѐмғирлар, ҳаво орқали заҳарли ва кимѐвий моддаларнинг кўчиши, 
озон қатламидаги ўзгаришлар ва ультра бинафша радиациянинг 
кўпайиши ҳамда иситгич воситалари таъсирида дунѐ миқѐсидаги 
ҳароратнинг кўтарилиши айниқса ташвиш уйғотмоқда.