Ўзбекистон табиий

Дарѐлар сувининг ҳарорати ва музлаш ҳодисалари 
Дарѐларда сувнинг музлаши ва унинг давомийлиги, сув 
организмларининг яшай олиши ва кўпайиши, дарѐ сувидан 
истеъмолда, халқ хўжалигида фойдаланиш жиҳатдан сувнинг 
ҳароратига боғлиқ бўлади. Ўзбекистоннинг тоғлик қисмида дарѐ 
сувининг кўп йиллик ўртача ҳарорати дарѐларнинг доимий қор ва 
музликлардан чиқавериш жойларида 0
0
атрофида бўлса, уларнинг 
текисликларга чиқиш жойлари яқинида 10-12
0
, текисликдаги 
қисмларида 14-15 
0
га тенг, айрим жойларда ундан ҳам юқори бўлиши 
мумкин.
 
Сувнинг ўртача кўп йиллик ҳарорати дарѐлардаги сув ҳажмига, 
дарѐларга тушаѐтган ер ости сувларининг миқдори ва ҳароратига, сув 
ҳарорати ўлчанаѐтган жой хусусиятига боғлиқ бўлади. Тоғ
дарѐларида оқиш томон сув ҳарорати ортиб борса, текисликлардаги 
жанубдан шимолга оқадиган йирик дарѐларда маълум жойгача 
сувнинг исиб бориши, сўнгра совуши кузатилади. В.Л.Шульц ва 
Р.Машрапов маълумотларига кўра, Амударѐда сувнинг кўп йиллик 
ҳарорати Термиз шаҳри ѐнида Қ13,4
0
, Карки шаҳри ѐнида Қ 14,6 
0 

---

96 
Тўрткўл шаҳри ѐнида эса Қ 12,4 
0 
га тенг. Республикамиз дарѐларида 
суви асосан июлда, камроқ августда энг илиқ бўлса, январь ойида ва 
камроқ декабрь ойида энг совуқ бўлади. Дарѐлар суви ҳароратига 
антропоген омиллар ҳам таъсир кўрсатабошлади. Масалан, Чорвоқ 
сув омборида 2 млрд. м
3
гача сув тўплаш мумкин. Унинг майдони 
40,3 км
2
, ўртача чуқурлиги 49,4 м, энг чуқур ери 148 м. Сув омбори 
қор-муз сувларидан тўйинадиган дарѐлар турига кирадиган Чотқол, 
Писком, Кўксув дарѐлари ҳисобига (96 %) ва 20 дан ортиқ сойлар 
ҳамда ѐғин-сочин (1%) ҳисобига тўйинади. Йилда йиғилган сувнинг 
95% и гидроузелдаги сув чиқарадиган иншоотлардан чиқариб 
юборилади. Улар баландлиги 168 метрли тўғоннинг энг паст қисмига 
ўрнатилган. Шу сабабли сув омборидан анча совуган сув чиқади. 
Унинг ҳарорати сув омборига қуйилаѐтган дарѐлар суви ҳароратидан 
ҳам паст. Бу сув билан суғорилаѐтган экинларнинг пишиб етилиши 
бироз кечикади. Қишга томон ҳавонинг совуб бориши ва сув 
ҳароратининг 0
0 
га қадар тушиши натижасида дарѐларда сув музлаши 
рўй беради. Ўзбекистоннинг тоғли қисмида дарѐлар ўзани нишаби 
катта бўлганидан тез оқади, ўзани тошлоқ, серостона бўлади. Шунинг 
учун улар музламайди, фақат шовуш (сув ичида ҳосил бўладиган ва 
сўнгра сув бетига қалқиб чиқадиган музлар)оқади. Сувнинг ѐппасига 
музлаши сув секин оқадиган кенг водийларда кузатилади. Амударѐ ва 
Сирдарѐ каби жанубдан шимолга оқадиган дарѐларнинг текисликда 
оқадиган ўрта ва қуйи қисмида сувнинг ѐппасига музлашига шароит 
мавжуд.
Республикамизнинг асосий дарѐларида кузатиладиган музлик 
ҳодисалари, уларнинг турлари ва дарѐ бўйлаб тақсимланиши ҳамда 
давом этиш вақтлари бир-биридан фарқ қилади. Масалан, 
Амударѐнинг юқори оқимида сув музлаши айрим йиллардагина 
кузатилади ва қисқа вақт давом этади. Дарѐ қуйи оқимига тамон сув 
музлаш даври узоққа чўзилади. Сувнинг музлаши ўртача ҳисобда 
Термиз яқинида йилига 4 кун, Нукус шаҳри ѐнида 68 кун давом этади. 
Сирдарѐ Фарғона водийсида камдан-кам йилларда ва фақат муз 
тиқилган жойлардагина туташ музлайди.