Ўзбекистон табиий

Чўл ҳайвонлари
. Улар хилма-хил бўлиб, қурғоқчиликка ва 
жазирама иссиққа, қумли, гилли, тошли ва шўрҳок ерларда яшашга 
мослашган. Баъзилари сувни ниҳоятда оз талаб этса, баъзилари 
бутунлай сув ичмай, авжи ѐз иссиғидан қочиб уйқуга киради. Айрим 
ҳайвонлар эса кундузги иссиқдан қочиб, инларидан чиқмайдилар ва 
фақат кечаси фаол ҳаѐт кечирадилар. Қумда яшайдиган ҳайвонлар тез 
югирадиган, кўзлари ўткир, ранглари ҳам қумникига ўхшаш бўлади. 
Чўлда юмронқозиқлар, қум сичқонлари, қўшоѐқлар, йиртқичлардан 

---

140 
тулки, чиябўри, ѐввойи мушук ва бошқалар яшайди. Устюртда 
қадимда қулон, оққурай ва жайрон ниҳоятда кўп бўлган, энди эса 
уларни аҳѐн-аҳѐнда учратиш мумкин. Устюртнинг чинклари 
атрофида ѐввойи қўй яшайди. Қумли чўлларда жайрон, хонгул, 
саксавул тўрғайи, хўжасавдогар, саксовул чумчуғи яшайди. Қумли 
чўллар-судралиб юрувчилар макони: тошбақа, калтакесаклар жуда 
кўп. Кўпчилик калтакесакларнинг гавдаси чўзиқ ва ингичка, қўл-
оѐқлари узун, панжалари кенг бўлиб қумда тез югуришга, уни кавлаб 
киришга мослашган. Рангининг қум тусида бўлиши уларни 
душмандан сақлайди. Калта қулоқли думалоқ калтакесаклар, қум 
калтакесаги, Ўрта Осиѐ агамаси, курак бармоқли геккон, чопқир 
чипор калтакесаклар чўлда кенг тарқалган. Калтакесакларнинг энг 
каттаси бўз эчкиэмардир, унинг узунлиги 1,5 метргача боради, фақат 
кундузи иссиқда жуда ҳаракатчан бўлади. Ҳарорат 15
0 
га
тушганда 
унинг бадани увишади, 10
0 
да эса совиб қотиб қолади. Қумли 
чўллардаги 22 хил калтакесакларнинг 13 хили эндемикдир. 
Илонлар қумли чўлларда яшовчи типик ҳайвон ҳисобланади. Улар 
қумга бирдан кириб кета олади ва қумда тез югуради. Қумли чўлда 
қум бўғма илони кўп, у эндемик, заҳарсиз, Қизилқумда кенг 
тарқалган, узунлиги 80-90 см га етади. Узунлиги 1 метрга борадиган, 
ихчам ва тез ҳаракатланадиган ўқилон чўлларда, тоғларнинг ўт босган 
ѐнбағирларида яшайди. Ўзбекистонда қум чархилони, кўлвор илон, 
кўзойнакли илон, дашт қора илони, қалқонбош каби заҳарли илонлар 
ҳам яшайди. Қумли чўлларда ўргимчаксимонлардан жуда заҳарли 
қорақурт, фаланга, чаѐн каби ҳашоратлар кўп. 
Чўлда қушлар нисбатан кам: асосан хўжасавдогар, бойқуш, чумчуқ, 
тўрғай яшайди. 
Чўлдаги тўқайлар кўпчилик ҳайвонларнинг яшаши учун қулайдир. 
Тўқайларимизда тўнғиз, буғу, тўқай мушуги, хонгул, қуѐн, сув 
каламуши, сичқон, чиябўри, қирғовул, қарқуноқ, чумчуқ, тулки ва 
бўри яшайди. Сувли ерларда ўрдак, ғоз, лорйхўрак, балиқчи қуш-
баклан, сақоқуш, қизил ғоз кўп учрайди. Бир вақтлар тўқайнинг типик 
ҳайвони бўлган турон йўлбарси йўқ бўлиб кетган. Уни охирги марта 
Амударѐнинг юқори қисмида 1953 йилда кўришган. 
Ўзбекистонда воҳалар алоҳида кўзга ташланиб туради. Бу ерларда 
ҳайвон ва қушларнинг одамга яқин, унинг ҳимоясида яшашга 
мослашган турларигина яшайди. Булар орасида кўк бақа, ҳар хил 
рангли калтакесак, туркистон яйдоқ бармоқли геккони ва бошқалар 
бор. Воҳаларда уй ва дала чумчуқлари, туя қалдирғоч ва дала 

---

141 
қалдирғочлари, мусича, майна, қорашақшақ, қарқуноқларнинг бир 
неча тури ва бошқа кўпгина қушлар бор. Кўршапалак, кулранг 
каламуш ва туркистон каламуши, уй сичқони, кўрсичқон, сариқ илон, 
қорачипор илон, ҳар хил ҳашоратлар ва бошқалар воҳада яшашга 
мослашган. 
Адир ҳайвонот дунѐси чўл ҳайвонларидан кам фарқ қилади, лекин 
чўлдагига нисбатан турлари камбағалроқ. Адир минтақасида қўшоѐқ, 
юмронқозиқлар, суғур, дала сичқонлари, йиртқичлардан тулки, бўри, 
бўрсиқ кўп учрайди. Калтакесакларнинг хилма-хил турлари, илонлар, 
хатто фаланга, қорақурт, чаѐн каби ҳашоратлар ҳам яшайди. Баҳорда 
тошбақа ва юмронқозиқлар фаол ҳаѐт кечиради. Деҳқончилик 
қилинадиган жойлар атрофида жайра, бўрсиқ, типратиконлар 
учрайди. Паррандалар адирда чўлга нисбатан кўпроқ, сўфитўрғай, 
бўздак, кўк қарға, каклик каби қушлар кўп. 
Тоғ минтақаси ҳайвонот дунѐси бой ва жуда хилма-хил. Бу ерда 
қояларда яшайдиган типик ҳайвонларни-туркистон агамаси, тоғ 
фотмачумчуғи, каклик, тоғ сувсари, сибир эчкиси, бурма шохли эчки 
ва бошқаларни кўриш мумкин. Қояларда кўпгина йиртқич қушлар-
бургут, жўрчи уя қуради. Арчазор ўрмонларда арча болтатумшуғи, 
сариқ тирноқ читтак, қизилбош чумчуқ, косуля яшайди. Тоғ 
ўрмонларида жайра, бўрсиқ, олмахон, каламуш, ўрмон сичқонлари, 
илонлар бор, қушлар жуда кўп, йиртқич ҳайвонлардан қўнғир айиқ, 
бўри, оқ сувсар, баъзан силовсин ҳам учрайди. Кемирувчилардан 
Писком, Угам Оҳангарон дарѐларининг юқори қисмида кўк суғур, 
Чотқол Писком ва Ҳисор тоғларида қизил суғур яшайди. 
Субальп ва альп (яйлов) минтақаси иқлими совуқ, рельефи 
мураккаб бўлганидан ҳайвонлар кўп эмас. Бу ерларда йирик 
ҳайвонлардан архар, буғу (элик) ва кийиклар, кемирувчилардан суғур 
қор қоплони, оқ тирноқли айиқ яшайди. Бу минтақанинг ўзига ҳос 
кемирувчиси қизил суғурдир. 2000-4500 м баландликда тўда-тўда 
бўлиб яшайди ва ўз ҳаѐтининг кўп қисмини уйқуда ўтказади. Альп 
минтақасидаги доимий қорлар ва музликлар чегарасида ҳимолай 
уларни, альп зағчасини, илвирс ва бошқаларни учратиш мумкин. 
Доимий қорлар ва музликлар минтақасида ҳайвонлар жуда кам, 
асосан қор қоплони, тоғ эчкиси яшайди. 
Ўзбекистондаги сув ҳавзаларида, кўлларда, дарѐларда кўплаб 
балиқ турларини учратиш мумкин. Булар катта куракбурун, амударѐ 
форели, оддий чўртан балиқ, оддий оққайроқ, маринка, кумуш ранг 
товонбалиқ, зоғора балиқ, судак, лаққа, илонбалиқлардир. 

---

142 
Ҳайвонот дунѐси ҳар хил хомашѐ, гўшт, тери манбаи ҳисобланади. 
Ҳар йили республикамизда сув ҳавзаларида кўплаб балиқ овланади, 
мўйнали ҳайвонлар териси тайѐрланади, ўртача 200 000 та атрофида 
сув паррандалари овланади. Ўзбекистонда овланадиган энг қимматли 
мўйнали ҳайвонларга тоғ тулкиси, кейин чиябўри, бўри, бўрсиқ, 
силовсин, чўл ва қамишзор мушуги, ондатра ва каламушлар киради. 
Гўшт учун республикамизда туѐқли ҳайвонлардан сайғоқ, ѐввойи 
чўчқа ва тоғ эчкисини махсус рухсатнома бўлгандагина овлаш 
мумкин.
Ўзбекистонда заҳарли илонларнинг бешта тури яшайди. Булар 
кўзойнакли илон (кобра), дашт қора илони, (гадюка) кўлвор (гюрза) 
илон, қум чарҳилони (эфа), қалқонбош (шитомордник). Уларнинг 
заҳаридан қимматли дори препаратлари (вибротокс, випраксин ва 
бошқалар) тайѐрланади ва оқсилнинг таркибини ўрганишда 
ишлатилади. Заҳар олиш учун илон тутилади ва махсус 
питомникларда сақланади. Кейинги йилларда заҳарли илонларнинг 
жуда кўплаб овланиши улар сонининг кескин камайиб кетишига олиб 
келади. Илонларни сақлаб қолиш, улардан заҳар олиш, 
питомникларда кўпайтиришни илмий асосга қўйиш мақсадида ЎР ФА 
нинг Зоология ва паразитология институтида 1960 йилда заҳарли 
илонлар экологияси лабораторияси ташкил этилган. 
Ҳар йили республикамизда экспорт учун бир неча ўн минглаб дашт 
тошбақалари, медицинада ишлатиш учун 100 000 дан ортиқ кўл 
бақалари тутилади. 
Умутрқали ҳайвонлар табиатда ва қишлоқ хўжалигида жуда катта 
аҳамиятга эга. Ҳашоратхўр турлар зараркунанда ҳашоратларнинг 
ҳаддан ташқари кўпайиб кетишининг олдини олса, бошқалари эса 
ўтлоқларга ѐки дон ўсимликлари ҳосилига, узумзор ва боғларга зарар 
етказади. Ўзбекистонда касал тарқатувчи ҳайвонлар ҳам етарли. Улар 
кемирувчилар, чивин, кана ва бошқалар. Уй ва ѐввойи ҳайвонлар 
республикамизда 30 дан ортиқ юқумли касалликларнинг (куйдирги, 
ўлат, лейшманиѐз, паратиф ва бошқалар) тарқалишига сабаб бўлади. 
Ўзбекистонда чўлларнинг ўзлаштирилиши, тоғ ва тоғ олди 
минтақаларида тоғ-кон саноатининг ривожланиши, бунинг оқибатида 
экологик шароитнинг ўзгариши ҳамда овчилик хўжалиги ишларида 
қатъий тартибнинг бўлмаганлиги натижасида ҳайвонот оламига зарар 
етди. Кўп ҳайвон турлари сони кескин камайиб (жайрон, тоғ ва сибир 
эчкиси, архар, қум қуѐни, суғур), айримлари эса йўқолиб кетмоқда. 
Масалан, турон йўлбарси, сиртлон йўқолиб кетди. Йўқолиб кетиш 

---

143 
арафасида турган қуш ва ҳайвонлардан Ўрта Осиѐ қоплони, тарғил 
сиртлон, устюрт қўйи, қора лайлак, қум чархилони, Ўрта Осиѐ 
кўзойнакли илони, узун думли бургутни кўрсатиш мумкин. Бу аҳвол 
табиатни, шу жумладан ҳайвонот оламини муҳофаза қилишни талаб 
қилади. Бу ишни амалга ошириш учун республикамизда «Қизил 
китоб» тайѐрланиб нашр этилган (I жилди 1983 й., II жилди 1984 й.), 9 
та қўриқхона, бир қанча буютмалар, миллий боғлар ташкил этилган. 
Ўзбекистоннинг «Қизил китоб»ига республикамизда яшайдиган сут 
эмизувчиларнинг 22 тури, қушларнинг 31 тури, судралиб 
юрувчиларнинг 5 тури ва балиқларнинг 5 тури киритилган. Қизил 
китобга киритилган бу ҳайвонлар тўлиқ муҳофаза қилиниши лозим. 
Айниқса айиқ, қоплон, силовсин, қор қоплони, гепард, жайрон, 
бухоро кийиги, тяншан қўйини овлаш бутунлай тақиқланади.
Ўзбекистонда ҳайвонот дунѐсини муҳофаза қилишда қўриқхоналар 
муҳим ўрин тутади. Қўриқхона-табиат комплексининг бир қисми-
ҳайвонлар, ўсимликлар, фойдали қазилма, ноѐб рельеф шакллари 
қонун асосида муҳофаза қилинадиган жой. Уларда сони камайиб 
бораѐтган ҳайвонлар ва ўсимликлар муҳофаза қилинади ва 
кўпайтирилади, у ердаги ҳайвонлар сони бошқариб турилади. 
Қўриқхоналардан ташқари камайиб кетаѐтган ҳайвон турларини 
сақлаб қолиш ва тиклаш мақсадида 10 га яқин буюртмалар фаолият 
кўрсатмоқда. Буюртма жой-ҳудуд ѐки акваториянинг бир қисми 
бўлиб, унда барча табиий комплекс эмас, балки унинг алоҳида 
элементлари: ўсимликлар, ҳайвонлар ѐки баъзи бир ҳайвон 
турларигина турли мақсадларда кўпайтирилади. Бу жойларда
биоэкологик тадқиқотлар ҳам олиб борилади. Бироқ давлатимиз 
томонидан кўрилаѐтган чора-тадбирларнинг ўзи жонли табиатнинг 
барча бойликларини етарли даражада сақлашга қодир эмас. Бу биздан 
ҳайвонларни эҳтиѐт қилишни, уларга эътибор бериб, умумхалқ 
ҳимоясига олишни талаб қилади.