Ўзбекистон респупликаси

5. Badiiy so‘z ko‘rgazmaliligi. Har qanday sifatli va zamonaviy texnik vositalar ham bevosita muloqot nuqtai nazardan o‘qituvchi nutqining o‘rniga teng kelolmaydi. O‘qituvchi o‘zi matnni o‘qiganida istagan vaqtda uni uzishi, tegishli zaruriy izoh va tushuntirishlar berishi, o‘quvchilardan so‘rashi mumkin. Bugina emas, o‘qituvchi va o‘quvchilarning ifodali o‘qishi mutlaqo boshqacha samara beradi. Bunda o‘quvchining ijodiy-ijrochilik qobiliyati o‘sadi.
Ifodali o‘qish asarning ruhini, qahramonlarning ichki olamini aks ettirishning qulay vositasidir. Bunda quyidagilarga e’tibor qaratish kerak:
A) Ohangga rioya qilish. Matnning qaysi o‘rinlari qanday (ko‘tarinkilik, tushkunlik, bosiqlik, g‘azab, kinoya va boshqalar) ohangda o‘qilishi belgilab olinishi lozim.
B) To‘xtam. Asarning tuzilishi, mantiqiy bo‘laklarga ajralishi va shunga ko‘ra o‘qishda to‘xtam qilinadigan o‘rinlar aniqlab olinadi. She’rlarda turoq (rukn), misra va bandlardan so‘ng o‘z-o‘zidan to‘xtam bo‘ladi. Lekin ba’zan she’rda ifodalangan ma’no yoki tuyg‘uni berish uchun bu shakliy qoliplardan chekinish ham kerak bo‘ladi. Epik hamda dramatik asarlarda ma’lum vaziyat, holat ifodasi uchun kerakli o‘rinlarda katta yoki kichik sintagma (to‘xtam) qilish lozim bo‘ladi.
S) Mantiqiy urg‘u olgan so‘zlarni ajratish. Matndagi, har bir jumla, banddagi asosiy ma’no yukini tashiydigan so‘zlarni aniqlab, o‘qishda ularning ma’nosiga xos ohangni belgilash va mazmunni ta'kidlash ohangini ta’minlash zarur.
D) Hissiy ifodaviylik. Hissiy ifodali o‘qish – badiiy asarning xususiyatlarini to‘la aks ettirib o‘qishdir. Hissiy ifodaviy o‘qish o‘quvchilarni asardagi quvonch va qayg‘uga sherik qiladi, ularning yuraklariga borib yetadi, asarda ifodalanayotgan voqeaning ichiga olib kiradi. Hissiy ifodaviy o‘qishda muallifning va asar qahramonlarining hislarini aniqlash va hisobga olish zarur. Bunda ohang, to‘xtam, mantiqiy urg‘u, yuz harakati (mimika), qo‘l harakati birgalikda ishtirok etadi.
Badiiy so‘z ko‘rgazmalilikni amalga oshirishda rollarga bo‘lib o‘qish, jo‘r bo‘lib o‘qish ham o‘z o‘rnida yaxshi samara beradi.
Odatda o‘quvchilar o‘qituvchining ifodali o‘qishiga taqlid qilishni yaxshi ko‘rishadi. Shuning uchun adabiyot muallimining o‘zi bu san’atni mukammal o‘zlashtirgan bo‘lmog‘i shart. Ammo hozirga kunda o‘qituvchilarning ifodali o‘qish malakalarini egallashlarini hamma vaqt ham qoniqarli deb bo‘lmaydi. Bu borada o‘qituvchi doimo o‘z ustida ishlab borish darkor.