zbekiston respublikasioliy va rta maxsus ta'lim vazirligi

Ek  =  t  -   te
bu yerda>  Ек -  epchillik mezoni;  t ~ topshiriqli test vaqti; te
 -  
etalon bo Чак vaqti 
(bular tezkor-kuch sifat ko 'rsatkichlari hisoblanadi).
20-jadval
Futbolchilar epchiitigini baholash uchun testlar tavsifi
№
Testning nomi
i
S
if
a
t
o
lc
h
a
m
i
0
’l
ch
a
sh
u
su
li
U
ri
n
is
h
la
r
so
n
i
Is
h
o
n
ch
li
li
k
A
x
b
or
o
tl
il
ik
1.
To’g’ri  yoMakdan  40 
yugurish
m
  ga tezkor-
kuch
vaqtni
o’lchash
asbobi
2  tadan 
eng
yaxshisi
0,82
0,73
274

---

2.
Kvadrat  bo’yicha  6  ta  ustunni 
aylanib yugurib  o’tish bilan  40 
m
 ga yugurish
epchillik
vaqtni
o’lchash
asbobi
2  tadan 
eng
yaxshisi
0,76
0,71
3.
YorugMik  signallarida  diqqatni 
jalb 
qilib 
yo’nalishni 
o’zgartirib 40 
m
 ga yugurish
epchillik
vaqtni
o ’lcha$h
asbobi
2  tadan 
eng
yaxshisi
0,86
0,76
4.
To’g’ri  yo’lakdan  40 
m
  ga 
yugurish-signallarga 
diqqatni 
jalb 
etib 
yo’na-lishni 
o’zgartirib  40 
m
  ga  yugurish 
orasidagi vaqt farqi
epchillik
hisob
2  tadan 
eng
yaxshisi
0,76
0,72
5.
Kavdrat  bo’yicha  6  ta  ustunni 
aylanib 
yugurib 
o’tish 
-  
signallarga  diq-qatni  jalb  etib 
yo’na-lishni  o’zgartirib  40 
m 
ga  yugurish  orasidagi  vaqt 
farqi
epchillik
hisob
2  tadan 
eng
yaxshisi
0,81
0,74
6.
To’g’ri  yo’lakdan  40 
m
  ga 
yugurish-kvadrat  bo’yicha  6  ta 
ustunni aylanib yugurib o’tish
epchillik hisob
2  tadan 
eng
yaxshisi
0,86
0,78
7.
Tezkorlikka to’p uzatish
to’p  bilan 
epchillik
hisob
3  tadan 
eng
yaxshisi
0,72
0,69
8.
Aniq to’p uzatish
to’p  bilar 
epchillik
aniqlik
koeffitsie
nti
3  tadan 
eng
yaxshisi
0,75
0,71
9.
Mushaklaming 
differentsiyalanish aniqligi
harakat
aniqligi
kontakt 
platform 
a hisobi
3  tadan 
eng
yaxshisi
0,68
0,51
Jadvaldan  ko’rinib  turibdiki,  epchillikni  baholashda  tezkor-kuch 
sifatlari  hisobga  olingan.  Har bir  sportchining  epchillik ko’rsatkichlari, 
murakkab  koordinatsiya  vazifasiga  ega  test  natijalari  bilan  tezkor-kuch 
test natijalarini taqqoslash yo’li bilan aniqlanadi. Masalan, “A” futbolchi 
to’g’ri  yo’lakdan  40  m  masofani  5,75  soniyada;  40  m  masofani 
ynalishni  o’zgartirib  8,35  soniya vaqtda yugurib  o’tdi.  “B”  futbolchi 
esa 5,02 va 8,20 soniya vaqt sarfladi. Demak to’g’ri yllakdan yugurish 
va  murakkab  vazifalami  bajarish  bilan  yugurishda  erishilgan  natijalar 
orasidagi farq aniqlanadi.
“A” futbolchi: 8,35 s -  5,75 s + 2,60 s 
“B” futbolchi: 8,20 5 -  5,02 s + 3,18 s
275

---

Demak,  “A”  sportchi  zining  tezkor-kuch  ko’rsatkichlariga  yoki 
“B” sportchiga nisbatan epchillik ko’rsatkichi yaxshi.
To’p  bilan  epchillik  quyidagicha  baholanadi.  Bitta  kontakt 
maydonga to’p qo’yiladi, boshqasiga sportchi. Futbolchi va to’p orasida 
masofa  50  sm.  Futbolchi  turgan  kontakt maydon  10  m  masofa  oldinda 
joylashgan  hitlarga  (70x50  sm  o’lchamdagi)  o’matilgan  signal 
chiroqlariga bog’langan. To’p va nishon orasidagi masofani  o’zgartirish 
mumkin.  Murabbiy  zarbani  amalga oshirish uchun buyruq beradi va bir 
vaqtning  o’zida  elektrosekundomemi  ishga  tutiradi.  Futbolchi  to’pga 
zarba berish uchun oyog’ida siltanadi  va oyoq platformadan ko’tarilgan 
onda  zarbani  amalga  oshirish  kerak  bo’lgan  nishon(hitlaming  birida 
chiroq  yonadi)  paydo  bo’ladi.  Chiroqni  yoqish  dasturi  sportchiga 
ma’lum qilinmasdan oldindan pultga teriladi.
Mushaklar  differentsiyalanishining  aniqligi,  sakrab  ko’tarilish 
balandligini 
aniqlashga  yordam 
beruvchi 
sakrash  vazifalarida 
kuchlanishni  amalga  oshirilishi  bo’yicha  aniqlanadi.  Sportchiga  to’liq 
kuch  bilan  sakrashni  bajarish,  so’ng  yarim  kuchlanish  bilan  shunday 
sakrashni  bajarish  vazifasi  beriladi.  Sakrash  bo’yicha  ko’rsatilgan 
balandlikdan  og’ish  kattaligi  bo’yicha harakatning  vaqt,  muhit va  kuch 
parametrlarini baholash qobilyatlari aniqlanadi.
Ko’rib  turganimizdek,  epchillikni  baholash  ancha  murakkab 
jarayondir.  Bu  yuqorida  aytib  o’tganimizdek  uning  o’lchamlari 
ko’pqirrali  ekanligi  bilan  bog’liq.  Bir  vaqtning  o’zida  epchillikning 
namoyon  bo’lishi,  noqulay  va  murakkab  sharoitlarda  harakatlami 
bajarish  samaradorligidan  iboratdir.  Xuddi  shunday  harakat  vazifalari 
20-jadvaldagi  epchillik  testlarida  tavsiya  etilgan.  Agar  testlar  doimiy 
o’zgartirilmagan  shaklda  qo’llanilsa,  o’yincha  albatta  unga  moslashadi 
va oldindan u  yoki  bu  vaziyatga qayday javob  berishni  biladi,  shuning 
uchun keyingi test  natijalari uning epchillik darajasi haqida emas,  balki 
boshqa  sifatlar  haqida  ma’lumot  beradi.  Lekin  boshqa  tomondan,  har 
qanday test uchun majburiy talab me’yorlashtirish hisoblanadi.  Shuning 
uchun,  epchillikka murakkabligi bo’yicha turli  ahamiyatga ega bo’lgan 
kompleks  testlar  zarur.  Unda  testlashning  keyingi  seriyalarida 
bajarishning  turli  shakllaridan  foydalanish  mumkin  bo’ladi,  lekin 
moslashuv anchagina sekin boshlanadigan murakkabligi  bo’yicha bir hil 
tesilar  bo’lishi  maqsadga  muvofiq.  Masalan,  bir  hillikdan  qochish 
maqsadida  taklif  qilingan  testlarda,  har  bir  sinaluvchiga  har  bir 
navbatdagi  urinishlarda  bajarilish  shakli  turlicha,  lekin  harakat 
vazifalarining  (tabiiyki,  futbolchiga  ma’lum  blmagan  vazifalar)
276

---

murakkabligi  bir  hil  vazifalar  berishga  imkon  beruvchi,  dasturiy 
krsatmalar qo’11aniladi.
Chidamkorlikni nazorat qilish uchun quyidagi testlar qoMlaniladi:
- vaqtga 400 m ga yugurish;
- vaqtga 3000 m ga yugurish;
-12 daqiqali yugurish.
Bu  topshiriqda  futbolchi  12  daqiqa  vaqt  ichida  kamida  2500  m 
masofani  yugurib  o’tishi  kerak.  Agar  sportchi  shu  vaqt  ichida 
belgilangan  masofani  bosib  o’ta  olmasa,  topshiriq  bajarilmagan  deb 
hisoblanadi.
Testni  maksimal darajadan  50% ga teng tezlik bilan yugurish vaqti 
kabi  qllash  maqsadga  muvofiq.  Masalan,  “A”  sportchi  100  metr 
masofani  15  soniyadan yugurib o’tdi. Demak,  agar u maksimaldan  50% 
ga teng tezlik bilan yugursa,  unda har bir  100 m  ni sportchi  30 soniyada 
yugurib  tishi  kerak.  Futbolchi  bu  tezkorlikni  qanchalik  uzoq  saqlasa 
uning chidamkorligi shunchalik yaxshi bladi.
Ayrim  hollarda,  chidamkorlik,  spirometriya  yordamida  aniqlash 
mumkin bo’lgan o’pkaning tiriklik sig’imi bo’yicha baholanadi.  Ammo, 
tashqi  nafas  aerob  imkoniyatlami  namoyon  qiluvchi  asosiy  omil 
hisoblanmaydi.  Chidamkorlikni  takomillashtirishning  asosiy  yo’li 
maksimal  kislorod  iste’molini  oshirishdir.  Sportchi  YuQCh  daqiqasiga 
180-190  zarba  darajasida  boMganda  maksimal  jadallikda  harakat 
ishlarini  bajaryotgan  vaqtdagina  maksimum  kislorod  iste’mol  qilishga 
qodir.  Ishning  bunday  tartibi,  katta  irodaviy  kuch  namoyon  boMgan- 
dagina mumkin.  Keyingi  yillarda ilmiy tadqiqotchilardashu aniqlandiki, 
YuQCh  daqiqasiga  140  dan  190  zarbagacha  kpayganda,  kislorod 
iste’moli  ham  oshadi.  YuQCh  daqiqasiga  140-145  zarba  bilan 
ishlaganda  kislorod  iste’molini  aniqlab,  YuQCh  180  zarba  bilan 
ishlaganda  u  qanday  boMishini  hisoblab  chiqish  mumkin.  YuQCh 
daqiqasiga  140  zarbada  ishlash  nisbatan  oson,  shuning  uchun  bunday 
tartibdagi  ish  kuchli  irodani  talab  qilmaydi.  Turli  quwatli  ishlarda 
futbolchi-laming  kislorodga  boMgan  taxminiy  talabi  90-rasmda 
keltirilgan.
277

---

70 
90 
110 
130 
1S0 
170 
190
YuQCh