Ўзбекистон республикаси вазирлиги

3- Мавзу: Тараққиѐтнинг асосий масалалари 
Р е ж а : 
1.Шахснинг психик тараққиѐти масаласи. 
2.Психик ривожланишнинг шарт-шароитлари. 
3.Психик ривожланишнинг умумий қонуниятлари. 
4.Тараққиѐт назариялари. 
Муаммоли савол: Шахснинг психик тараққиѐти масаласи деганда нима тушунилади?. 
Давлатимиз томонида қабул қилинган «Таълим тўғрисидаги қонун» ва «Кадрлар тайѐрлаш 
миллий дастури»да шахсни камол топтиришдан иборат бўлган вазифалар белгилаб қўйилган.
Шахс бу ижтимоий муносабатлар йиғиндиси, яъни индивид сифатида туғилган бола ўз 
атрофидаги кишиларнинг муносабатлари таъсирида ва ўзини англаш жараѐнида шахсга 
айланади.
Юсуф Ҳос Ҳожибнинг «Қутадғу билиг» асаридаги бош масалалардан бири комил 
инсонни тарбиялашдир. А.Жомийнинг «Бахористон», «Тухфатул ахрор» ва бошқа асарларида 
илм, маърифат, таълим-тарбия, касб-ҳунар ўрганиш хақидаги фикрлар ифодаланган. 
А.Навоийнинг «Хазойинул-маоний», «Махбуб-ул қулуб», ва бошқа асарларида етук, баркамол 
инсоннинг ахлоқи, қобилияти тўғрисида қимматли мулохазалар юритилган. 
Юқоридагилардан ташқари Бобур, Фарғоний, Машраб, Гулханий, Нодира, Увайсий, 
Муқумий, Фурқат, Бедил, Завқий, Ҳамза, Авлоний ва бошқаларнинг ѐшлар тарбиясига, фехл-
атвор, оилавий ҳаѐт масалаларига, шахслараро муносабатларга доир қарашлари ҳам турли 
жанрлардаги асарларида баѐн қилинган. 
Муаммоли савол: Психологияда ривожланиш муаммоси қандай талқин этилади? 
Таълим-тарбия ишларининг усуллари, воситалари ва ташкилий формаларини ишлаб 
чиқиш ҳамда педагогик жараѐнни бошқаришнинг самарадорлиги ривожланиш масаласини ҳал 
қилиш билан боғлиқдир. Бу инсон психикаси ривожланишида бир томондан табиий, биологик, 
туғма хусусиятлар ўзаро муносабати муаммоси ривожланишидан ҳамда ташқи ва ички 
омилларнинг (ирсият ва муҳит) роли ва уларнинг ўзаро муносабати муаммосидан иборат. 
Одамда туғма равишда ташкил топган хусусиятлар кўриш, эшитиш сезгиларининг айрим 
хусусиятлари билан бир қаторда ҳаѐт шароитлари ва фаолиятларининг таълим тарбия таъсири 
остида ташкил топган ахлоқий сифатлар мавжуддир. Психологиянинг айрим намоѐндалари
психик хусусиятлар туғма пайдо бўлади, бола туғилмасдан шаклланади деган позицияда 
туради. 
Англиялик генетик Ш.Аурэбах «Ҳар бир одам худди картабоз қўлига карта олиб 
ўйнагани каби ўз ҳаѐтини қўлига генларни олиб бошлайди» дейди. Унинг фикрича «Ақлий 
тараққиѐт даражаси махсус қобилият, шахсий сифатлар буларнинг ҳаммаси генетик факторлар 
билан муҳит факторлари ўзаро муносабатининг натижасидан иботардир» деган фикрни илгари 
суради.
Австралиялик психолог К.Бюлер - “Болаларнинг фақат ақлий тараққиѐтигина эмас балки 
аҳлоқий тараққиѐти ҳам наслий томонидан белгилангандир” деб таъкидлайди.
З.Фрейд ва унинг издошлари инсон фаолиятини бошқарувчи инстинктларни туғма бўлган ва 
социал таъсиротга боғлиқ бўлмаган дастлабки онгсиз эхтиѐжларни ҳамда майлларни шахс 
тараққиѐтини ҳаракатга келтирувчи кучлар деб билган. 
Америкалик психолог ва педагог Д.Дъюи инсон табиатини ўзгартириб бўлмайди деб 
хисоблаган. Унинг фикрига кўра ирсият табиатни белгилайди. 
Айрим психологларнинг фикрига кўра муҳит, таълим тарбия табиат томонидан яратилган 
хусусиятларнинг намаѐн бўлиши ва ўз ўзича ривожланиши учун зарур бўлган шароитгина 
холос. Улар психик тараққиѐтда наслий факторларнинг ҳал қилувчи ролььи бор деган фикрни 
асослашга интилади.

---

13 
Психологлар В.Н. Колбоновский, А.Р. Лурия, А.Н. Мироновлар тажрибаси бошқа 
аҳволни кўрсатади. Яъни бир тухумдан бўлган эгизаклардан бир хил табиий шароитда, таълим 
методларига қараб, ижодий (яъни комбинаторлик) фаолиятининг айрим турларида мутлақо ҳар-
хил натижаларни олиш мумкин. Француз психологи Р.Заззо бир тухумдан бўлган эгизаклар
устида шунга ўхшаш тажрибалар ўтказиб, психика хусусиятларнинг туғма характери 
назариясига қаттиқ зарба берди. 
Психологлар ва педагоглар ихтиѐрида бўлган жуда кўп фактлар ҳар иккала йўналишнинг ҳам
чекланган ва бир ѐқламалигини кўрсатади. Одамнинг генетик хусусиятлари бир маънода унинг 
психик хусусиятларини белгилайди деб хисоблаш хатодир. Аммо бунинг тескариси ҳам яъни 
психик тараққиѐтнинг табиий имкониятларидаги индивидуал фарқларни батамом инкор қилиш 
ва одамлардаги ғоят хилма-хил барча индивидуал психологик хусусиятларни фақат ташқи 
таъсиротлар натижасидир, дейиши ҳам нотўғридир. 
Шундай қилиб ҳар бир айрим кишининг тараққиѐти (туғилгандан бошлаб) организмнинг 
ўсишига боғлиқ ҳолда муҳит, таълим ва тарбиянинг таъсирида, фаол шахсий фаолият 
натижасида амалга ошади. Инсон ақлий хусусиятлари, иродаси шу йўсинда ривожланади. 
Шахснинг индивидуал хусусиятлари темперамент, характер, қобилиятлар ва қизиқишлар шу 
тариқа шаклланади ва тараққий этади.