Ўzbekiston respublikasi

III BOB 
XARAKTER 
 
1. 
Xarakter shaqida umumiy tushuncha. 
Ijtimoiy turmushda shayot va faoliyat ko’rsatayotgan shar qanday shaxs 
o’zining individual psixologik xususiyatlari bilan boshqa insonlardan ajralib turadi 
va bu farqlar uning xarakter xislatlarida o’z ifodasini topadi. Xarakter tushunchasi 
yunoncha so’z bo’lib, "charakter" bosilgan taqma yoki qiyofa, xislat degan ma'noni 
anglatsa-da, lekin u psixologiyada torroq mazmunda qo’llaniladi. Xuddi shu 
boisdan insonning barcha individual xususiyalarini xarakter xislati tarkibiga kiritib 

---

11 
bo’lmaydi, chunonchi, aqlning tiyrakligi, topqirligi, xotiraning barqarorligi, 
ko’rishning o’tkirligi idrokning tanlovchanligi singari individual psixologik 
xususiyatlar bunga yorqin misoldir.
Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta'rif berilishiga qaramay, uning 
asosiy belgilari ta'kidlanishi bilan bir-biriga moshiyati bilan muvofiq tushadi. 
Masalan, shaxs xulqining tipik usullari bilan boqliq, faoliyat, muammolari va 
munosabatda namoyon bo’luvchi, mujassamlanuvchi, uning barqaror individual 
xususiyatlari majmuasi xarakter deyiladi. Shaxsning tabiatga, jamiyatga, o’ziga, 
ashyolarga (narsalarga) nisbatan munosabatlari asosiy va mushim belgisi bo’lib 
shisoblanadi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter shislatlarining individual 
o’ziga xos xususiyatlarini ikki xil yo’sinda aniqlash imkoniyatiga ega.
1. 
Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan shar qanday 
vaziyat, sharoit, sholat, mushit shissiy kechinmalarning individual o’ziga xos 
xislati uning munosabatlariga boqliq. Misol uchun, ishlab chiqarishga yaqinda 
kelgan A. B. ning xarakter xislati mana bunday ro’yobga chiqadi: korxona ma'yus, 
o’zini jasoada noxush sezadi, tortinchoq, rashbar va shamkasabalaridan cho’chiydi, 
xonadonida (mashallada) va tengdoshlari davrasida ko’tarinki rushda, kayfiyati a'lo 
darajada, ular bilan munosabati iliq, vaqtichoq, o’zini atrofdagilarga yaqin tutadi. 
Ushbu shodisani to’qri basholash uchun A.B.ning xarakter xislatlarini aniqlash, 
uning namoyon qilgan sharakatlari va qiliqlarini tasvirlash bilan cheklanib 
qolmasdan, balki bir nechta sholatdagi shissiy kechinmalarni yaqqol tashlillash 
shamda voqelikni to’qri tushuntirishga erishish lozim.
2. 
Har qanday favquloddagi tipik sholatdagi (mushitdagi) sharakatning 
sifatlari shamda individual o’ziga xos usullari shaxsning munosabatlariga 
taalluqlidir. Jumladan, yuqorida keltirilgan misolda A. B. ning xarakteri uning 
o’zini ishxonada shamda mashallada tutishida o’z ifodasini topadi. Shu bilan birga 
xarakterning xislati shisoblanmish meshnatsevarlik: a) meshnat insonlarga roshat 
tuyqusi keltirishida, ishsizlikda afsus chekishida; b)atrof-mushitdagi narsalarga 
diqqatini chalqitmay, vaqtni beshuda sarflamay, vujudi bilan vijdonan meshnat 
qilishida ro’yobga chiqadi.
3. 
Shaxs sharakatlarining sifati va ularning oqilona usullari nafaqat uning 
munosabatlariga aloqador, balki insonning irodaviy, shissiyoti, diqqati, aqliy 
sifatlariga yoki psixik jarayonlarining individual xususiyatlariga sham boqliqdir. 
Chunonchi, meshnatda ko’zga tashlanadigan tirishqoqlik, puxtalik meshnatga 
nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga emas, balki boshqa omillarga: a) 
diqqatning to’planishiga (markazlashuviga), b) sharakatlarning aniqligi, maqsadga 
yo’nalganligi, v) irodaviy zo’r berishga, g) usullar mashsuldorligiga, d) aqlning 
tiyrakligiga boqliq. Xarakterning aqliy, shissiy, irodaviy xislatlariga ajratishni 
sharakat usullaridan shamda xilma-xil rushiy jarayonlarning ustivorlik qiluvchi 
ta'siridan kelib chiqqan sholda amalga oshirish mumkin.
Xarakter xislatlari shaxsni muayyan faoliyatga chiqishi mumkin. Ma'lumki, 
xarakterning aksariyat xislatlari shaxsning xatti-sharakatlari muvaffaqiyatini 
belgilovchi turtki va faol mayllar bo’lib shisoblanadi. Odatda shaxslar o’zaro 
o’xshash sharoitlarda bir xil motivlar va munosabatlarga asoslanib, aniq maqsadga 

---

12 
intilib, maqsadga erishishga mutanosib sharakat usullariga nisbatan moyillikni 
namoyon etadilar.
Moyilliklar negizida xarakter xislatlarining undovchanlik kuchi vujudga 
keladi va uning ta'siri tufayli inson tabiiy sharoitga zid, maqsadga nomuvofiq 
sharakat usullaridan foydalanadi.
Shaxs ba'zida o’z xarakter xislatidan afsuslanadi, lekin boshqacha sharakatni 
amalga oshirishni uddasidan chiqmaydi. Xorijiy psixologlarning tasdiqlashicha, 
ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlikdan xavsirashga qaraganda, ular o’z 
yutuqlarini yuksakroq qadrlaydilar va yuqori basholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik 
ular uchun shalokatli shodisa emas, shuning uchun "tavakkalchilik"ka qo’l urishida 
davom 
etaveradilar. 
Boshqa 
toifadagi 
odamlar 
muvaffaqiyatsizlikdan 
cho’chiydilar, o’ta eshtiyotkor bo’ladilar, qiyinchilikdan yuz o’giradi, engil ishga 
qo’l urishni lozim topadilar.
Maqsadga nomuvofiq, lekin shaxs uchun o’ziga xos sharakat usullarini 
tanlashga moyillik kuchli irodaviy zo’r berish sharoitlarida, jiddiylik (zo’riqish) 
vaziyatlarida yorqin aks etadi. Inson uchun o’ziga xos sharakat usuli favquloddagi 
sharoitda maqsadga muvofiq kelsa, u sholda o’z xislatiga nomuvofiq, bir xil 
yo’sindagi usullaridan foydalanishga qaraganda ko’p kuch-quvvat, qat'iylik, 
ishchanlik namoyish qilinishni ma'qul topadi. Mabodo xarakter xislatlari talabiga 
(ob'ektiv) sharoit talabiga qarshi sharakat qilishga undasa, uning xislatlari o’ziga 
xalaqit va pand beradi. Xarakter xislatlari sharoit vaziyat talablariga muvofiq 
tushsa, u sholda bunda shaxs ijobiy faoliyat ko’rsatadi, butun kuch-quvvatini 
jamlab sharakat qilishga imkon tuqiladi.
Shunday qilib, xarakat xislatlari shaxsni muayyan yo’sinda intilishiga, 
ba'zida sharoitga zid sharakat qilishga undash bilan birga, ular murakkab 
vaziyatlarda yorqin ro’yobga chiqadalar. Shaqqoniylik, dadillik, to’qrilik shaxsni 
noxush kechinmalarga olib kelishiga qaramay, unidavralarda shaqiqatni tik 
aytishga undaydi, sobitqadamlikni shakllantirishga xizmat qiladi.