11
bo’lmaydi, chunonchi, aqlning tiyrakligi, topqirligi, xotiraning barqarorligi,
ko’rishning o’tkirligi idrokning tanlovchanligi singari individual psixologik
xususiyatlar bunga yorqin misoldir.
Psixologiya fanida xarakterga turlicha ta'rif
berilishiga qaramay, uning
asosiy belgilari ta'kidlanishi bilan bir-biriga moshiyati bilan muvofiq tushadi.
Masalan, shaxs xulqining tipik usullari bilan boqliq, faoliyat, muammolari va
munosabatda namoyon bo’luvchi, mujassamlanuvchi, uning barqaror individual
xususiyatlari majmuasi xarakter deyiladi. Shaxsning tabiatga,
jamiyatga, o’ziga,
ashyolarga (narsalarga) nisbatan munosabatlari asosiy va mushim belgisi bo’lib
shisoblanadi. Odatda shaxsning munosabatlari xarakter shislatlarining individual
o’ziga xos xususiyatlarini ikki xil yo’sinda aniqlash imkoniyatiga ega.
1.
Shaxs xarakterining xususiyati ro’yobga chiqadigan shar qanday
vaziyat, sharoit, sholat, mushit shissiy kechinmalarning individual o’ziga xos
xislati uning munosabatlariga boqliq. Misol uchun, ishlab chiqarishga yaqinda
kelgan A. B. ning xarakter xislati mana bunday ro’yobga chiqadi: korxona ma'yus,
o’zini jasoada noxush sezadi, tortinchoq, rashbar va shamkasabalaridan cho’chiydi,
xonadonida (mashallada) va tengdoshlari davrasida ko’tarinki rushda, kayfiyati a'lo
darajada, ular bilan munosabati iliq, vaqtichoq, o’zini atrofdagilarga yaqin tutadi.
Ushbu shodisani to’qri basholash uchun A.B.ning
xarakter xislatlarini aniqlash,
uning namoyon qilgan sharakatlari va qiliqlarini tasvirlash bilan cheklanib
qolmasdan, balki bir nechta sholatdagi shissiy kechinmalarni yaqqol tashlillash
shamda voqelikni to’qri tushuntirishga erishish lozim.
2.
Har qanday favquloddagi tipik sholatdagi (mushitdagi) sharakatning
sifatlari shamda individual o’ziga xos usullari shaxsning munosabatlariga
taalluqlidir. Jumladan, yuqorida keltirilgan misolda A. B. ning xarakteri uning
o’zini ishxonada shamda mashallada tutishida o’z ifodasini topadi. Shu bilan birga
xarakterning xislati shisoblanmish meshnatsevarlik: a) meshnat insonlarga roshat
tuyqusi keltirishida,
ishsizlikda afsus chekishida; b)atrof-mushitdagi narsalarga
diqqatini chalqitmay, vaqtni beshuda sarflamay, vujudi bilan vijdonan meshnat
qilishida ro’yobga chiqadi.
3.
Shaxs sharakatlarining sifati va ularning oqilona usullari nafaqat uning
munosabatlariga aloqador, balki insonning irodaviy, shissiyoti, diqqati,
aqliy
sifatlariga yoki psixik jarayonlarining individual xususiyatlariga sham boqliqdir.
Chunonchi, meshnatda ko’zga tashlanadigan tirishqoqlik, puxtalik meshnatga
nisbatan ijobiy munosabatni aks ettirishga emas, balki boshqa omillarga: a)
diqqatning to’planishiga (markazlashuviga), b) sharakatlarning aniqligi, maqsadga
yo’nalganligi, v) irodaviy zo’r berishga, g) usullar mashsuldorligiga, d) aqlning
tiyrakligiga boqliq. Xarakterning aqliy, shissiy, irodaviy
xislatlariga ajratishni
sharakat usullaridan shamda xilma-xil rushiy jarayonlarning ustivorlik qiluvchi
ta'siridan kelib chiqqan sholda amalga oshirish mumkin.
Xarakter xislatlari shaxsni muayyan faoliyatga chiqishi mumkin. Ma'lumki,
xarakterning aksariyat xislatlari shaxsning xatti-sharakatlari muvaffaqiyatini
belgilovchi turtki va faol mayllar bo’lib shisoblanadi. Odatda shaxslar o’zaro
o’xshash sharoitlarda bir xil motivlar va munosabatlarga asoslanib, aniq maqsadga
12
intilib, maqsadga erishishga mutanosib sharakat usullariga nisbatan moyillikni
namoyon etadilar.
Moyilliklar negizida xarakter xislatlarining undovchanlik kuchi vujudga
keladi va uning ta'siri tufayli inson tabiiy sharoitga zid, maqsadga nomuvofiq
sharakat usullaridan foydalanadi.
Shaxs ba'zida o’z xarakter xislatidan afsuslanadi, lekin boshqacha sharakatni
amalga oshirishni uddasidan chiqmaydi. Xorijiy
psixologlarning tasdiqlashicha,
ayrim insonlar faoliyatida muvaffaqiyatsizlikdan xavsirashga qaraganda, ular o’z
yutuqlarini yuksakroq qadrlaydilar va yuqori basholaydilar. Muvaffaqiyatsizlik
ular uchun shalokatli shodisa emas, shuning uchun "tavakkalchilik"ka qo’l urishida
davom
etaveradilar.
Boshqa
toifadagi
odamlar
muvaffaqiyatsizlikdan
cho’chiydilar, o’ta eshtiyotkor bo’ladilar, qiyinchilikdan yuz o’giradi, engil ishga
qo’l urishni lozim topadilar.
Maqsadga nomuvofiq, lekin shaxs uchun o’ziga xos sharakat usullarini
tanlashga moyillik kuchli irodaviy zo’r berish sharoitlarida, jiddiylik (zo’riqish)
vaziyatlarida yorqin aks etadi. Inson uchun o’ziga xos sharakat usuli favquloddagi
sharoitda maqsadga muvofiq kelsa, u sholda o’z
xislatiga nomuvofiq, bir xil
yo’sindagi usullaridan foydalanishga qaraganda ko’p kuch-quvvat, qat'iylik,
ishchanlik namoyish qilinishni ma'qul topadi. Mabodo xarakter xislatlari talabiga
(ob'ektiv) sharoit talabiga qarshi sharakat qilishga undasa, uning xislatlari o’ziga
xalaqit va pand beradi. Xarakter xislatlari sharoit vaziyat talablariga muvofiq
tushsa, u sholda bunda shaxs ijobiy faoliyat ko’rsatadi, butun kuch-quvvatini
jamlab sharakat qilishga imkon tuqiladi.
Shunday qilib, xarakat xislatlari shaxsni muayyan yo’sinda intilishiga,
ba'zida sharoitga zid sharakat
qilishga undash bilan birga, ular murakkab
vaziyatlarda yorqin ro’yobga chiqadalar. Shaqqoniylik, dadillik, to’qrilik shaxsni
noxush kechinmalarga olib kelishiga qaramay, unidavralarda shaqiqatni tik
aytishga undaydi, sobitqadamlikni shakllantirishga xizmat qiladi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
