36
Agarda mazkur kanallar berk bo’lib qolgan taqdirda, sezgi organlari zarur
axborotlar bilan ta'minlamaydi,
binobarin, ongni shukm surish imkoniyati o’z-
o’zidan yo’qoladi.
Psixologiya fanida shunday ilmiy dalillar mavjudki, mabodo inson
axborotlarning shaxobchasidan mashrum bo’lsa, u sholda u uyqu sholatiga
sho’nqiydi. Masalan, tasodifan teri-tuyush sezgilari patologiyaga uchrasa unda
odam (ko’pincha vaqtincha, muvaqqat) ko’rish, eshitish, shid
sezishdan mashrum
bo’lishi mumkin. Mabodo axborotlar tuzatish shaxobchasi ilk bolalik yoshi davrida
buzidsa, kar yoki ko’r bo’lib qolsa, u taqdirda uning aqliy rivojlanishida keskin
to’xtalish (vaqtincha orqada qolish) yuzaga keladi. Agarda bola maxsus usul yoki
uslubga o’rgatilsa tabiiy ravishda mavjud kamchiliklarning o’rnini to’ldirib
bo’lmaydi.
Sezgini bunday tarzda tushuntirilishiga nisbatan shar xil munosabatlar
psixologiya tarixida mavjud bo’lib ularning shech qaysisi asosiy manba ekanligiga
shubsha bilan qarashga moyildirlar. Shozir ularning ayrimlariga qisqacha to’xtalib
o’tamiz va shaqiqiy moshiyatini ochib berishga intilamiz.
Nemis faylasufi Xristian Volf "Rasional psixologiya" (1732 yil) va "Emperik
psixologiya" (1734 yil) kitoblarida: ongning ichki sholati, aqliy fikr yuritishga
qobiliyatlilik tabiiy moddiy asos zamiridan kelib chiqib,
tashqi olamdan kelib
tushadigan axborotlar shaxobchasiga, ya'ni sezgi kanaliga, shech qanday boqliq
ematushuntirishga sharakat qildi. Sezgilarga mana bunday yondashish
nazariyotchisi "fanga rasionalizm" tushunchasi bilan birga kirib keldi. X. Volf va
uning tarafdorlari psixik jarayonlar (sezgi, idrok, xotira va boshqalar) murakkab
ijtimoiy - tarixiy
taraqqiyot mashsuli emas, degan qoyani ilgari surdilar. Shuning
bilan birga "Ong", "Aql" tarixiy evolyusiya natijasi emas deb, inson psixikasiga
o’zgacha yondashib, uni izoshlab berish mushkul bo’lgan "birlamchi" xususiyat
ekanligini tushuntirishga intildilar.
Mazkur nazariyaga asoslangan psixologlar insonning
sezgilari uning tashqi
olam bilan boqlab turuvchi birdan-bir shaxobcha ekanligini inkor qilishgacha borib
yetdilar va voqeilikni mana bunday tarzda izoshlashga sharakat qildilar: go’yoki
sezgilar insonni tashqi olamdan ajratib turadilar, ular atrof-mushit o’rtasidagi
bartaraf qilib bo’omaydigan devor shisoblanadilar. Berkli, Yum, I. Myuller,
Gelmgols singari olimlar sezgi organlarining "spesifik energiyasi" nazariyasini
ishlab chiqdilar Bu qoyaning asoschisi sifatida Iogann Myuller qat'iy pozisiyada
turib, uni butun vujudi bilan shimoya qilishga intildi. Ushbu nazariyaga binoan,
shar qaysi sezgi a'zosi xoshz quloq,
xosh til, xosh teri bo’lishidan qat'iy nazar,
tashqi dunyoning ta'sirini aks ettirmaydi, atrof mushitda bo’lib turgan real, yaqqol
jarayonlar yuzasidan axborotlar berishga qobil emas, faqat u tashqi ta'sirdan
shaxsiy jarayonlarning qo’zqatuvchisidan turtki oladi, xolos. Mazkur nazariyaga
ko’ra, shar bir sezgi a'zolari o’zining "spesifik energiyasi"ga ega, shar qanday
ta'sirddan qo’zqaladi. Masalan, ko’zni bosib, unga elektr toki bilan ta'sir qilib
ko’rilsa, unda yoruqlik sezgisi shosil
qilinadi; quloqqa elektr qo’zqatuvchisi bilan
ta'sir o’tkazilsa, u sholda tovush sezgisi vujudga keladi.
37
Binobarin, sezgi a'zolari tashqi ta'sirni aks ettirmaydi, balki ulardan, ya'ni
ularning ta'siridan qo’zqaladi, xolos. Inson shech qachon tashqi voqe, yaqqol
dunyoning ob'ektiv ta'sirlarni idrok qilmaydi, balki sezgi a'zolari
faoliyatida
o’zlarining shaxsiy sub'ektiv sholatlarini aks ettiradi.
Mazkur nazariyaga binoan, inson ob'ektiv dunyoni idrok qila olmaydi, u
sub'ektiv jarayonlarni aks ettiradi, oqibat natija "dunyo element" (mayda qism)
larni idrok qilish vujudga keladi. Psixologiya tarixida "sub'ektiv idealizm" degan
yo’nalish sham yuzaga kelgan bo’lib, ungacha, "inson faqat o’zi"nigina biladi,
xolos. Undan tashqari shech narsa shukm surishi mumkin emas. Bu nazariya o’ziga
xos qoyaga ega bo’lib, fan tarixida "solipsizm" (yagona "Men") nomini olgan edi.
Do'stlaringiz bilan baham: 
