|
4. Talantning paydo bo’lishi va tuzilishi.
Talantning ijtimoiy tarixiy tabiiy nuqtai nazardan talqini qobiliyatlar
taraqqiyotining yuksak bosqichi ekanligidan dalolat beradi. Talant (yunoncha
talanton qimmatbasho, noyob narsa, irsiy, tabiiy xislat degan ma'no anglatadi)
muayyan
faoliyatning
muvaffaqiyatli
va
ijodiy
ravishda
bajarilishini
ta'minlaydigan qobiliyat shamda iste'dodlar majmuasidan (yiqindisidan) iborat
individual xususiyatdir. Psixologik adabiyotlarda unga turlicha ta'rif berishiga
qaramay, ularda asosiy belgilar ta'kidlab o’tiladi, chunonchi, shaxsga qandaydir
murakkab meshnat faoliyatining muvaffaqiyatli, mustaqil va original tarzda
bajarish imkonini beradigan qobiliyatlar majmuasiga talant deyiladi. Talantning
asosiy belgilari:
a) muvaffaqiyatni ta'minlash; b) faoliyatni mustaqil bajarish; v) originallik
unsurining mavjudligi; g) qobiliyat shamda iste'dodlar yiqindisidan iborat ekanligi;
d)individual psixologik xislatligi; ye) ijtimoiy turmushni o’zgartiruvchi, yaratuvchi
imkoniyatligi kabilar.
Talant sham qobiliyatlarga o’xshash ijodiyotda yuksak mashoratga,
muvaffaqiyatga erishish imkoniyati shisoblanib, ijodiy kutilmasi (yutuq)
insonlarning ijtimoiy tarixiy turmush shart-sharoitlariga boqliqdir. Jamiyatda
talantli shaxslarga nisbatan mushtojlik sezilsa, bunday insonlarning kamol topishi
uchun zarur ob'ektiv va sub'ektiv shart-sharoitlar yaratilsa, bunday vaziyatda
barkamol odamlarning shakllanishiga imkoniyat tuqiladi. Shuning uchun jashon
sivilizasiyasi, fan va texnikasi, san'at va adabiyot, moddiy va ma'naviy
madaniyatini yaratishning (ichki rushiy) imkoniyati shisoblanmish talant
progressning sharakatlantiruvchi omilidir. Insoniyatning ijtimoiy-tarixiy taraqqiyot
bosqichlarida ijtimoiy-iqtisodiy sharoitlarning yetishmasligi tufayli ko’pchilik
talant soshiblari o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarish imkoniyatlaridan mashrum
bo’lgandir.
Mamlakatimizning yaqin o’tmishida chorizm mustamlakachilik siyosatida,
qataqon yillarida qanchalab talantli davlat va jamoat arboblari, betakror fan,
madaniyat, adabiyot namoyandalari o’z imkoniyatlarini ro’yobga chiqarishga
erisha olmay dunyodan ko’z yumdilar.
Bu-bizning moziyimiz, achchiq shaqiqatimiz, turmush voqeligimiz, dinomik
xususiyatli ko’ngil armonimiz, borliqqa aql-zakovat bilan munosabat bo’lishning
26
ilmiy psixologik mezonidir. Talantlarning uyqonish (tuqilish) ijtimoiy shart-
sharoitlarga boqliq bo’lganligi, tufayli mustaqil mamlakatimizda talantli yoshlarga
nisbatan yuksak eshtiyoj sezmoqda, bu narsa yaqqol ko’rinib turibdiki, shunday
mezonga loyiq shaxslar mavjud va ular kelajagi buyuk davlatimiz poydevori
shisoblanadilar.
Talant qobiliyatlar yiqindisi yoki ularning majmuasidan iborat bo’lishiga
qaramay, aloshida olingan yakka qobiliyatni shatto u taraqqiyotning yuksak
bosqichiga erishgan, yorqin ifodalansa sham, u bilan tenglashtirish mumkin emas.
Bu omilga asos bo’lib, XX asrning 20-30 yillarida Moskvalik psixologlar
tomonidan olib borilgan fenomenal qoyat o’tkir, noyob (nodir) xotiraga ega
bo’lgan insonlarni tekshirish natijalari shisoblanadi. Esda olib qolish qobiliyati
(estrada sashna artisti) shech kimda shubsha tuqdirmagan bo’lsa-da, lekin xotira
ijodiyotning muvaffaqiyati, mashsuldorligi omillaridan biri ekanligi to’qrisida
xulosa chiqarishga olib kelgan. Ma'lumki, shaxsning yaratuvchanlik faoliyatida
aqlning epchilliga, boy fantaziya, kuchli iroda, barqaror xarakter, turqun
qiziqishlar, sermashsul bilish jarayonlari, motivasiya, yuksak shis-tuyqular va
boshqa psixologik sifatlar ustuvor ashamiyat kasb etadi. Shuni unutmasligimiz
o’rinliki, noyob xotiraga ega bo’lgan ajoyib yozuvchilar, rassomlar, kompozitorlar,
yuristlar, jamoat arboblarining nomlari mashshurdir.
Psixologik ma'lumotlarni umumlashtirilgan sholda ikki xil xususiyatli fikrni
aloshida ta'kidlab o’tish talant tuzilishini yengilroq tushunish imkoniyatini
yaratadi:
1)
talant - bu shaxs psixik xislatlarning shunday murakkab
birikmasidirki, uni: a) aloshida, yagona maxsus qobiliyat bilan; b)xotiraning
yuksak mashsuldorligi orqali; v) shatto noyob (kamyob, nodir) sifat tariqasida
o’lchab bo’lmaydi;
2)
shaxsda u yoki bu qobiliyatning mavjud emasligi shamda yetarli
darajada taraqqiy etmaganligi talantning murakkab tarkibiga kiruvchi boshqa
qobiliyatlarning jadal takomillashuvi orqali ularning o’rni bosib yuborishi
(kompensasiya qilishi) mumkin.
Moskvaning Umumiy va pedagogik psixologiya instituti xodimlari
tomonidan o’quvchilarning talanti iste'dod tushuncha negizida o’rganilgan.
Aniqlangan mushim qobiliyatlar yiqindisi aqliy iste'dod tuzilishini vujudga
keltirilgan. Ilmiy tadqiqotchilarning fikricha, yuksak iste'dod quyidagicha
bosqichlardan iborat bo’lishi mumkin: a) bunday shaxsning birinchi xususiyati-
ziyraklilik, shaylik, jiddiy faoliyatni bajarishga tayyor turishlikdir; b) shaxsning
ikkinchi xususiyati-uning meshnatga tayyorligi (meshnatga moyilligi, meshnatga
intilishi, meshnatning eshtiyojga aylanishi)dir;
v) insonning uchunchi xususiyati-unda tafakkur xususiyatlari va fikr
yuritishning tezligi, aqlning tartibliligi, tashlil va umumlashtirishning yuqori
imkoniyatlari, aqlning mashsuldorligidir. Ma'lumotlar tashlilining ko’rsatishicha,
maxsus iste'dod tuzilishi yuqoridagi sifatlardan tashqari, aniq faoliyat talablariga
muvofiq keluvchi bir qator qobiliyatlar bilan to’ldiriladi.
27
Talant o’zining umumiy va maxsus sifatlari yiqindisi bilan ijodiy yutuq
imkoniyatining ayniyatidir. Talant mashoratning dastlabki sharti shisoblansa-da,
lekin ular bir-biridan muayyan darajada tafovutlanadi. Talant-katta, ijodiy va zo’r
meshnat mashsulasidir. Meshnat esa shayotiy tajriba, ko’nikmalarning zaruriy
majmuasi manbaidir. Ijodiyotning sharti-bu shayotiy tajriba, zaruriy ko’nikma va
malakalar yiqindisining mavjudligidir. Ijodiy faoliyat talantning ajralmas qismi
shisoblanib, bunda rushlanish deb nomlangan psixologik sholat aloshida ashamiyat
kasb etadi. Rushlanish esa faoliyat mashsuldorligi ortishiga qaratilgan ijodiy
lashzadan iboratdir. Talant imkoniyat tariqasida psixologik shodisa shisoblansa, u
sholda mashorat-shaqiqatga aylangan imkoniyat gavdalanishidir. Psixologik nuqtai
nazardan shaqiqiy mashorat-bu shaxs talantining faoliyatda namoyon bo’lishidir.
Do'stlaringiz bilan baham: |
