43
×
-
-
-
Bunday hollar hisoblashlarni osonlashtirish uchun ko‟paytirishni ustun qilib
yozish kerakligini o‟qituvchi aytadi va bolalarga bir xonali sonni ko‟p xonali songa
ko‟paytirishda 4 · 9687, 8 · 2084 ... misollarni echishda ko‟paytirishning o‟rin
almashtirish xossasidan foydalanish mumkinligi ko‟rsatiladi. SHundan keyin
o‟quvchilar o‟lchov birliklarida ifodalangan ismli sonlarni bir xonali songa
ko‟paytirish usuli bilan tanishtiriladi. Buning uchun son oldin bir xil ismli maydaroq
birliklarda ifodalanadi, so‟ngra ismsiz sonlar ustida amallar bajariladi va topilgan
natija yirikroq o‟lchov birliklarida ifodalanadi: 8 kg 263 gr · 6 =
гр
49578
6
8263
= 49
kg 578 gr.
Ko‟p xonali sonni bir xonali songa yozma bo‟lishni o‟rganishga tayyorgarlik
maqsadlarida eng oldin o‟quvchilar xotirasida bo‟lish amalining ma‟nosini, uning
ko‟paytirish bilan aloqasini tiklash kerak. Bo‟lish ko‟paytirish bilan bog‟langan. 48 ni
4 ga bo‟lish kerak, demak 4 ko‟paytirganda 48 chiqadigan sonni topish kerak. Bu son
12 ga teng. Demak, 48 : 4 = 12. SHu munosabat bilan yana 1 va 0 bilan bo‟lish
qoidalari takrorlanadi. a : a = 1.a: 1= = a. 0 : a = 0. Ko‟paytirish bilan bo‟lish
orasidagi bog‟lanishni bilishdan keyinchalik bo‟lishni ko‟paytirish bilan tekshirishda
ifodalanadi. Masalan: Bo‟lish to‟g‟ri bajarilganini ko‟paytirish bilan tekshiring: 95 :
19 = 5. Yozma bo‟lishni o‟rganish uchun nomerlashga oid malakalarni
mustahkamlash kerak: har bir xona birligi sonni, har-bir xona birliklarining umumiy
sonini, sonning yuqori xona birligini, sonning yuqori xonasi birligi nomi bo‟yicha u
belgilanadigan raqamlar sonini aniqlashni bilishi kerak. Bir xonali songa yozma
bo‟lish algoritmini o‟zlashtirish maqsadida ko‟p xonali sonni bir xonali songa og‟zaki
bo‟lish usullari bilan tanishtiriladi. Bunda yig‟indini songa bo‟lish qoidasi nazariy
asos bo‟lib hisoblanadi.
Masalan: 36963 : 3 = (30000 + 6000 + 900 + 60 + 3) : 3 = 30000 : 3 + 6000 : 3 +
+900 : 3 + 60 : 3 + 3 : 3 = 12321
SHundan keyin bo‟linuvchi qulay qo‟shiluvchilari yig‟indisi shaklida
ifodalanadigan misollar echiladi.
168 : 3 = (150 + 18) : 3 150 : 3 + 18 : 3 = 50 + 6 = 56
Bir xonali songa yozma bo‟lish algoritmini bunday tushuntiriladi.
3
289
0
27
27
24
26
6
867
Bo‟linuvchi 867 bo‟luvchi 3. Birinchi to‟liqsiz bo‟linuvchi 8 yuzlik. 8 yuzlikni
3 ga bo‟lib, yuzliklarga ega bo‟lamiz. Yuzliklar o‟ngdan uchinchi o‟ringa yoziladi.
Demak, bo‟linmaning yuqori xonasi yuzliklar xonasi bo‟lib, bo‟linmada uchta raqam
bo‟ladi. Bu raqamlar o‟rnini nuqtalar bilan belgilash mumkin. bo‟linmada nechta
yuzlik bo‟lishini bilib olamiz. 8 yuzlikni 3 ga bo‟lamiz, 2 ta yuzlik chiqadi. 8 soni 3
ga qoldiqli bo‟linadi. 6 esa 3 ga qoldiqsiz bo‟linadi. 6 : 3 = 2. Nechta yuzlik
44
-
-
bo‟lganini bilib olamiz. 2 yuzlikni 3 ga ko‟paytiramiz, 6 yuzlik chiqadi. Nechta
yuzlik bo‟linmaganini bilib olamiz. 8 yuzlikni 6 yuzlikka ayiramiz, 2 yuzlik chiqadi.
2 yuzlikni 3 ga yuzlik chiqadigan qilib bo‟lib bo‟lmaydi. Ikkinchi to‟liqsiz
bo‟linuvchini hosil qilamiz. 2 yuzlik bu 20 o‟nlik, 20 o‟nlikni 6 o‟nlikka qo‟shamiz,
26 o‟nlik bo‟ladi. Bo‟linmada nechta o‟nlik bo‟lishini aniqlaymiz. 26 o‟nlikni 3 ga
bo‟lamiz, 8 o‟nlik chiqadi, nechta o‟nlikni bo‟lganimizni aniqlaymiz. 8 o‟nlikni 3 ga
ko‟paytiramiz, 24 o‟nlik chiqadi. Nechta o‟nlikni bo‟lganimizni aniqlaymiz. 24 ni 26
o‟nlikdan ayiramiz, 2 o‟nlik qoladi. Ikki o‟nlikni 3 ta o‟nliklar chiqadigan qilib bo‟lib
bo‟lmaydi. Uchinchi to‟liqsiz bo‟linuvchini hosil qilamiz. 2 o‟nlik bu 20 birlik, 20
birlikka 7 birlikni qo‟shamiz, 27 birlik bo‟ladi. Bo‟linmada nechta birlik bo‟linishini
aniqlaymiz. 27 birlikni 3 ga bo‟lamiz, 9 birlik chiqadi. 9 birlikni 3 ga ko‟paytiramiz
27 birlik chiqadi. Hamma birliklarni bo‟lamiz. Bo‟linma 289.
Tushuntirishda doskada yozilishning borishida qoldiqlarga, ularni maydalash
zaruratiga alohida e‟tibor berish kerak. Masalan: 867 ni 3 ga bo‟lishda bo‟linuvchini
6 yuzlik 24 o‟nlik va 27 birlikning yig‟indisi bilan berish mumkinligini ko‟rsatish
kerak. (600 + 240 + 27 = 867) Bu yozma bo‟lish algaritmini yig‟indini songa bo‟lish
bilan bog‟lashga imkon beradi.
867 : 3 = (600 + 240 + 27) : = 200 + 80 + 9 = 289.
SHu erning o‟zida birinchi to‟liqsiz bo‟linuvchiga ikkita raqam kiradigan va
bo‟linmada bo‟luvchidan bir xona kam son chiqadigan boshqa holi ham qaralishi
kerak. Bo‟lishning bu holi bunday tushuntiriladi. Bo‟linuvchi 376 bo‟luvchi 4.
Birinchi to‟liqsiz bo‟linuvchini hosil qilamiz. Bo‟linuvchining yuqori xonasi
yuzliklar xonasidir. 3 yuzlikni 4 ga yuzliklar chiqadigan qilib bo‟lib bo‟lmaydi. 3
yuzlikni o‟nliklar bilan almashtiramiz va 7 o‟nlikni qo‟shamiz, 37 o‟nlik chiqadi.
Demak, birinchi to‟liqsiz bo‟linuvchi 37 o‟nlik. Agar 37 o‟nlikni 4 bo‟lsak, o‟nliklar
chiqadi, demak, bo‟linmaning yuqori xonasi o‟nliklar xonasidir. O‟nliklar o‟ngdan
ikkinchi o‟ringa yoziladi. Demak, bo‟linmada ikkita raqam bo‟ladi. (Ularni o‟rganish
nuqtalar bilan belgilash mumkin). 37 o‟nlikni 4 ga bo‟lamiz, 9 o‟nlik chiqadi.
Hammasi bo‟lib qancha o‟nlik bo‟lganini hisoblaymiz. 4 ni 9 ga ko‟paytiramiz, 36
o‟nlik chiqadi. 36 o‟nlikni 37 dan ayiramiz, 1 o‟nlik chiqadi. Bir o‟nlikda 4 o‟nliklar
chiqadigan qilib bo‟lib bo‟lmaydi. 1 o‟nlik bu 10 birlik, 6 birlikni 10 birlikka
qo‟shamiz, 16 birlik chiqadi. Hamma birliklarni bo‟lamiz 4 chiqadi. Bo‟linma 94.
4
94
0
16
16
36
376
Bir xonali songa bo‟lishni bajarishda natijalarni ko‟paytirish bilan tekshirishni
sistemali ravishda talab qilib ravishda talab qilib borish kerak. Bu bir xonali songa
ko‟paytirish malakasini mustahkamlaydi. Keyingi darslarda bo‟lishga doir misollar
qaraladi, so‟ngra bo‟lishning bo‟linmaning o‟rtasida yoki oxirida nollar paydo
bo‟ladigan quyidagi hollariga e‟tibor beriladi.
