Œзбекистон республикаси

ва қирқимдаги кўриниши(б). 
 

---

120 
 

 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
70 -
расм.Тошкент зилзиласида ҳайкалларнинг ўрнидан силжигани. 
 
Маълумки, 1946 йилги Чотқол зилзиласигача Тошкент шаҳри сейсмик 
районлаштириш харитасида 7 баллик зонага киритилган эди. 1947 йилдан бошлаб 
шаҳар 8 баллик зонага сейсмик активлиги 
ў
згартирилди. Шу йилдан бошлаб 
шаҳар қурилишида 8 балликка мос антисейсмик тадбирлар асосида амалга 
оширилди. 1966 йил апрелдаги содир б
ў
лган зилзилага қадар шаҳар турар-жой 
фонди 7млн м
2 
ни, шундан 3,13 млн. м
2. 
Давлат секторини, 3,78 млн.м
2
индивидуал (якка) ва қолганлари кооператив турар-жой қурилиши секторини 
ташкил қилган. Шуни қайд килиш лозимки, бу даврга келиб қурилиш ҳажмининг 
68% хом ғишт ва лой (пахса) деворли бинолар ташкил қилган. Бир каватли 
бинолар - 70%, икки қаватлилари 12%, тўрт қаватлилари-18%ни ташкил қилган. 
Турар-жой биноларининг инженер тармоқлари ва маиший хизмат турлари билан 
таъминланганлиги даражаси(умумий квартираларга нисбатан): водопровод билан 
таъминланганлик- 34%,канализация - 29%, марказий иситиш тармоғи-24%, 
газлаштириш -46%,иссиқ сув билан таъминланганлик 5,6%
Шаҳарда 30 дан ортиқ бино шу пайтда ҳаракатдаги қурилиш меёрлари ва 
қоидалари талаблари бўйича ҳисобланиб, қурилганига қарамасдан, сезиларли 
шикастланганлар.Олимларнинг текширишлари бунга биноларни тиклашдаги 
қурилма сифатининг лойиҳадагидан пастлиги сабаб бўлганини кўрсатди. 
Тажриба, лойиҳа ва ҳисоб ишлари қанчалик мукаммал бўлмасин, қурилиш 
ишларининг сифати пастлиги, биноларнинг сейсмик мустахкамлигига путур 
етказишини кўрсатди. 
Газли зилзиласи 1976 йилда содир бўлди.Газли зилзиласи шу йили икки 
марта: биринчиси 8 апрель эрталаб маҳаллий вақт билан 8
40
да; Иккинчиси 17май 
эрталаб 7
58
да рўй берди. Маълумки, Газли шаҳарчасининг қурилиши 1958йилда 
худудда газ қазиб олиш муносабати билан бошланган. 
Газли шаҳарчаси ва унга яқин аҳоли пунктлар эски қурилиш қоида ва 
меёрларига асосан 5-6 балли худудга кирар эди. Шунинг учун худудда қурилган 
бинолар ҳеч қандай антисейсмик тадбирларсиз барпо этилган. Газлида ўша 
даврда 219 турар жой биноси, шундан 146таси бир қаватли ёғоч бинолар, хом 
ғишт ва пахса деворли бинолар, битта йирик панелли бино, қолганлари ғишт 

---

121 
деворли бинолар бўлган. 27турли конструктив ечимдаги биноларда мактаб, 
болалар боғчалари, савдо муассасалари ва ш.к. жамоат-маиший бинолари бўлган. 
Бу зилзила унча кучли бўлмаган форшок билан бошланган. Лекин биринчи 
силкинишнинг кучи инсонларда қўрқув уйғотадиган даражада бўлган ва бу 
форшок инсонлар учун огоҳлантирувчи сигнал бўлиб хизмат қилган. Форшокдан 
15минут ўтгач асосий силкиниш содир бўлган. Худудни ларзага келтирган 
даҳшатли силкиниш содир бўлган пайтда одамлар бинолардан ташқарида 
бўлишган. Шу туфайли аҳоли орасида қурбонлар бўлмаган. Ҳар иккала 
зилзиланинг ҳам эпицентри Газлидан 40км масофадаги Қизилкум саҳросида 
жойлашган бўлиб, биринчи зилзила магнитудаси 7, кучи эпицентрда 9балл 
атрофида, шаҳарчада–8балл; Иккинчининг магнитудаси 7,3 гипоцентр чуқурлиги 
25км, кучи эпицентрда 9баллдан юқори, Газлида 9 балга яқин бўлган. Биринчи 
силкинишдан кейин газлида зилзилани қайд қилувчи сейсмик станциялар 
ўрнатилиб, кейинги содир бўлган барча афтершокларда ва 17- майда содир бўлган 
асосий силкинишда тўлиқ қайд қилинди.Биринчи силкинишда шикастланган 
бинолар, асосий иккинчи силкиниш таъсиридан батамом қулаганди ва шаҳарчада 
эксплуатация қилишга яроқли биронта бино қолмаган. 
Кузатув олиб борилган бинолар ичида ёғоч деворлилари сейсмик таъсирга 
бошқаларга нисбатан яхши дош берган. Йирик панелли бинолар зилзила сейсмик 
тасирига ғишт деворли биноларга нисбатан анча яхши қаршилик кўрсатган. 
Шаҳарчада ўша даврга келиб иккита минора типидаги иншоот мавжуд 
бўлган.Биринчиси баландлиги 20м цилиндрик таянчга эга бўлган сув резервуари 
бўлиб (D=6,38м, деворнинг қалинлиги 38см, ғишт конструкцияли)зилзила 
пайтида унинг ичида сув бўлмаган. Иккинчиси, режада квадрат кўринишдаги 
ёнғинга қарши иншоот бўлган. Иккала иншоот ҳам биринчи силкинишда ҳечам 
шикастланмаган. Уларда сифатли ғишт териш ишлари бажарганликлари 
туфайли улар биринчи силкинишда ҳечам шикастланмаган, кейинги 
силкинишгача сув иншоотини бузилишдан сақлаш мақсадида қисмларга 
ажратилган. 1984 йилнинг 18мартдан 19 ўтар кечаси Газлида яна кучли зилзила 
содир бўлди. Зилзила эпицентри 1976 йилги зилзила эпицентирига яқин жойида 
бўлиб, унинг магнитудаси 7,2га тенг бўлган. Зилзила ўчоғи тахминан 30км га тенг 
бўлган. Зилзила кучи эпицентрда 9 балга тенг бўлиб,Газлида 8-9 балл,Бухорода 7 
балл бўлган. 
Кузатувлар эпицентри зонасида кўл яқинида узунлиги 10-15м, 5см ер 
ёрилганини ҳамда бир қанча лой вулқончалари ҳосил бўлганлигини 
тасдиқлади.Вулқончалар диаметри 15-30см атрофида бўлиб, ундан қайнаб чиққан 
лой массаси 2-3м масофага айлана бўлиб ёйилган,унинг баландлиги 10-20см.га 
тенг бўлган. Ер ости трубалари тизимида шикастланишлар кузатилган. Трубалар 
монтаж қилиниши жараёнида грунтлар талаб даражасида зичланмагани кўп 
жойларда ер сиртини чўкишига сабабчи бўлган. Ер устки трубалари кам 
арматураланган темир-бетон таянчларга жойлаштирилган. Ушбу темир-бетон 
таянчларда 1978 йилги зилзиладан ёриқлар пайдо бўлган ва улар 1984 йилги 
зилзилада жиддий шикастланганлар, биттаси умуман қулаган. Устун таянчларга 
жойлаштирилган трубаларнинг кўп қисмида таянчларнинг қулаш ҳолати 
кузатилган. Бухоро шаҳридаги коммуникацияларда ғишт ва темир-бетон қудуқ 

---

122 
деворларида кўп сонли ёриқлар кузатилган.Эпицентрдан тахминан 20км 
масофадаги аҳоли пунктидаги (Цветуший посёлкаси) бир қаватли бинолар хом ва 
пишиқ ғиштлардан, парча тошлардан,майда шлак-блок ҳамда тахта шчитлардан 
тикланган. Зилзила таъсир оқибатида ёғоч деворли бинолардан бошқа барча 
бинолар бутунлай вайрон бўлган. Ҳатто бу биноларда сувоқлари ҳам яхши 
сақланган бўлиб,уларнинг фақатгина томидаги ғишт мўрилари қулаб тушган. 
Асбест қувурдан тикланган мўрилар шикастланмаган. 
Зилзила пайтида Газли шаҳрининг турар-жой фонди 1004 бинодан иборат 
бўлган:булардан 37 таси икки қаватли ғишт деворли, 22таси икки қаватли 
йирикпанелли, 7 таси икки қаватли монолит керамзит бетон ва 951 таси бир 
қаватли ёғоч деворли бинолардан ташкил топган.
Газли шаҳридаги турар-жой биноларидан ташқари жамоат ва саноат 
биноларининг барчаси (панелли бинолар бундан мустасно) 1976 йилдаги 
зилзиладан кейин қурилган бўлиб, 8балл зилзила кучига ҳисобланган. Зилзила 
таъсири оқибатида ёғоч деворли бинолардан ташқари барча биноларда 
шикастланган.Аксарият биноларда кўндаланг деворларда,бўйлама деворларда 
ажралиб қолган; биринчи қават деворларда Х-симон ёриқлар пайдо бўлган,аммо 
қуламаган. 
Ярим 
ғишт 
қалинлигдаги 
пардеворлар 
(тўсиқ)жиддий 
шикастланган,кўпчилиги қулаб тушган. Йирик панелли биноларда айрим девор 
панелларида қия ёриқлар пайдо бўлган,панеллар орасидаги чоклар 
очилган.Умуман олганда, йирик панелли бинолар учинчи кучли зилзиланинг 
таъсирига хом ғишт деворли биноларга кўра анча яхши бардош берган. 
Монолит керамзит-бетондан тикланган бинолар зилзила таъсиридан кам 
шикастланган.Зилзила оқибатларининг таҳлили бундай биноларнинг сейсмик 
мустахкамлги ғишт деворли ва йирик панелли биноларникидан анча юқори 
эканлигини кўрсатди.Сирти сувалган ёғоч биноларда бу зилзила синовидан жуда 
яхши ўтган; уларнинг сейсмик мустаҳкамлигининг юқорилиги яна бир бор 
тасдиқланди.