Œзбекистон республикаси

115-
расм. Сирт Рэлей тўлқинлари таъсиридан грунт зарралари ҳаракати 
Рэлей тўлқинларининг тарқалиш тезлиги: С
R
=0,92C
s
Лявэ сирт тўлқинлари қатлам-қатлам муҳитларда кузатилади. Бу турда сирт 
тўлқинлари таъсиридан грунт зарралари ҳаракати траекториясида вертикал 
ташкил қилувчи пайдо бўлмайди, грунт зарралари тўлқин тарқалиш йўналишга 
кўндаланг йўналишда тебранма ҳаракатланади.
Жуфт тўлқинлар. Бу турдаги тўлқинлар муҳит сиқилиши ва силжиш 
деформацияларини келтириб чиқарувчи ҳаракатлари натижасида вужудга келади. 

---

228 
Жуфт тўлқинлар таъсиридан грунт зарралари тўлқин тарқалиши йўналишда 
ҳаракатланади. Бу турдаги тўлқинлар карьерлардаги химиявий портлашлар ҳамда 
атом бомбасининг ер ости портлашларида кузатилади.
Гидродинамик тўлқин мавжудлиги биринчи бор ер остида атом бомбаси 
портлашларида намоён бўлди. Бу тўлқин таъсиридан грунт зарралари худди 
Рэлей тўлқинлари таъсиридаги эллипс траекторияси бўйлаб ҳаракатланади. Аммо 
бу турдаги тўлқин таъсиридан ҳаракатланганда зарралар ҳаракат траекторияси-
эллипснинг юқори қисмидан бошлаб манбадан кетиш йўналишда давом этади, 
яъни зарра сув тўлқинида қиладиган ҳаракатдек кечади. Грунт зарралари 
ҳаракати, Рэлей тўлқини таъсиридагидек, вертикал текисликда ва тўлқин 
тарқалиш йўналишда содир бўлади.
Портлаш манбаи яқинида барча турдаги тўлқинлар оралашган ҳолда 
намоён бўлса, кейинроқ тарқалиш тезликларидаги фарқлари туфайли тўлқинлар 
бир-биридан ажрала борадилар. Барча тўлқинлар қуйидаги кетма-кетликда 
тизилган ҳолда грунтда тарқаладилар: аввал бўйлама тўлқинлар кейин кўндаланг 
сўнгра Рэлей ва ниҳоят Лявэ тўлқинлари. Ўчоқдан узоқлашган сайин 
тўлқинларнинг ҳаракат давомийлиги ортиб боради. Барча тўлқинлар табиатдаги 
мавжуд қайтиш, синиш ва дифракция қонунларига бўйсунади.
Ер ости портлашларида сейсмик тўлқинлар энергияси умумий портлаш 
энергиясининг эластик тўлқинларга ажралган қисми билан ўлчанади. Лекин ушбу 
энергия портлаш нуқтасидан узоқлашган сайин алоҳида турдаги тўлқинларга 
ажрала боради. Портлаш жойидан узоқлашган сайин тебраниш интенсивлиги 
бирор тўлқин энергияси билан баҳоланади (эластик тўлқинлар умумий энергияси 
билан эмас). 
Сейсмик тўлқин параметрларини ифодалаш мақсадида энергетик ва 
геометрик 
монандлиги 
(подобияси)нинг 
қуйидаги 
параметрларидан 
фойдаланилади: 
- 
портлаш зарядининг келтирилган массаси
3
R
Q
Q
=
- 
келтирилган масофа (м. кг
-1/3
)
3
Q
R
R
=
- 
тебранма ҳаракат амплитудаси
бу ерда k
1
- 
грунт хусусиятига ва тўлқин турига боғлиқ бўлган тажрибадан 
олинадиган коэффициент
Q - 
портлаш заряд массаси, кг 
ν






=
3
1
R
Q
k
A

---

229 
R - 
портлаш жойидан ўлчанаётган пунктгача бўлган масофа, м 
Грунт тебранма ҳаракат даври (7 км гача масофада) қуйидаги ифодадан 
аниқланади:
Т=К
2
lgR 
бу ерда К
2
- 
доимий грунт турларига кўра қуйидаги қийматларда бўлади:
сувга тўйинган грунтлар учун К
2
= 0,11-0,13
структураси бузилган грунтлар учун К
2
= 0,06-0,09
мустаҳкамлиги юқори бўлган грунтлар учун К
2 
=0,01-0,03