Œзбекистон республикаси

 
 
 
 
§2.6.2.
Ер ости портлашларининг сейсмик таъсирини баҳолаш.
Маълумки, тектоник зилзилаларнинг бино ва иншоотларга сейсмик 
таъсирини баҳолашда асосий баҳолаш мезони қилиб грунт сейсмик тебранма 
ҳаракати тезланиши қабул қилинган. Ер ости портлашлари сейсмик таъсирининг 
асосий мезони қилиб, грунт ҳаракати тезлигидан фойдаланилади.
Ер ости портлашлари содир бўлганда уларнинг атроф-муҳитга таъсирини бир 
неча зоналарга: ёниш қозони, бузилиш зонаси, замин грунти майда-дисперс 
ҳолатда майдаланиш зонаси, радиал ёриқлар пайдо бўлиш зонаси ва эластик 
деформацияланиш зоналарига ажратилади. Ер ости портлашлари содир бўлганда, 
юқорида айтилганидек портлаш энергиясининг маълум қисми сейсмик тўлқинлар 
шаклида атроф-муҳитга тарқалади.
Ҳавфсизлик нуқтаи назаридан ҳеч қачон ер ости портлаш ишлари 
эксплуатация қилиниб турилган бино ёки иншоотга жуда яқин жойда амалга 
оширилмайди. Доимо ер ости портлашларида мазкур бино ёки иншоотлар эластик 
деформация зонасида қолади. Яъни бу зонадаги тўлқин характерига кўра эластик 
тўлқин ёки сейсмик тўлқин деб юритилиши мумкин. Сейсмик тўлқин деб 
муҳитнинг шундай эластик зўриққан ҳолатига айтиладики, тўлқин фронтининг 
ҳолатини белгиловчи параметрлари ўзгаришсиз қолади. Сейсмик (тўлқин) 
тебранишлар бошланадиган зона портлаш заряди 120-150 радиуси масофасидан 
бошлаб тўғри келади ва портлаш умумий энергияси миқдорига ҳамда атроф-
муҳит грунти хоссаларига боғлиқ бўлади.
Худди табиий тектоник зилзилалар пайтидагидек ер ости портлашларидан 
ҳам тарқалувчи сейсмик тебранишларда ҳажмий (бўйлама ва кўндаланг) ва сирт 
эластик тўлқинлар кузатилади. Бу тўлқинлар таъсиридан грунт зарралари ҳаракат 
траекториялари ва бошқа параметрлари ҳам зилзила пайтидагидек кузатилади.
Бўйлама ва кўндаланг тўлқинларнинг муҳитда тарқалиш тезликлари (м/сек) 
мос равишда қуйидагича бўлади:
;
)
2
1
)(
1
(
10
)
1
(
µ
µ
ρ
µ
−
+
−
=
Eg
С
р
)
1
(
20
µ
ρ
+
=
Eg
C
s

---

227 
Е - эластиклик модули, Па 
g - 
эркин тушиш тезланиши, м/сек
2
ρ - 
муҳит (грунт) зичлиги, кг/м
3
µ - 
Пуассон коэффициенти 
Бўйлама тўлқинларининг турли грунтларда тарқалиш тезликлари юқорида 5-
жадвалда келтирилган. Ушбу тўлқинларнинг сувда тарқалиш тезлиги 1,43 км/сек, 
ҳавода тарқалиш тезлиги эса 0,34 км/сек ташкил қилади.
Кўндаланг тўлқинларнинг муҳитдаги тарқалиш тезлиги бўйлама 
тўлқинларникидан 
3
марта кам.
Сирт тўлқинлари замин сирти бўйлаб тарқалади ва улар турлича бўлади. 
Уларнинг тури грунт зарраларининг ҳаракат траекториялари билан аниқланади. 
Сирт Рэлей тўлқинларида грунт зарралари эллиптик орбита (траектория) бўйлаб 
ҳаракатланади (115-расм).