Œзбекистон республикаси

§2. 1. 13. 
Зилзилани башорат (прогноз) қилиш усуллари.
Бугунги кунда бутун дунё олимлари фан ва техника ютуқларидан 
фойдаланиб, бўлажак зилзилалар интенсивлиги, вақти ва ўчоғини аниқлаш 
муаммоси устида иш олиб бормоқдалар.
Ушбу муаммони ижобий ҳал қилиш қуйидаги ишларни муваффақиятли ҳал 
қилиш имконини яратади: зилзила пайтида содир бўладиган ёнғинларнинг олдини 
олиш, электр энергиясини олдиндан ўчириб қўйиш, газ оқимини, ўчоқ 
(печка)ларни ўчириш, заводларда химиявий хавфли, ёнишга ва портлаш хавфли 
бўлган жараёнларни тўхтатиш, бинолардан одамларни ташқарига чиқариш, 
зилзила содир бўладиган аниқ вақтини билиб туриб бино ва иншоотлар 
зилзилабардошлигини таъминлашнинг дифференциал даражасини белгилаш.

---

123 
Содир бўлган зилзилалардан олинган маълумотлар ва илмий-тадқиқот 
ишлари натижалари шуни кўрсатадики, тоғ жинсларига таъсир этувчи куч 
уларнинг физик хусусиятларини ўзгартириб юборади. Бундай ўзгариш жараёнида 
унинг атрофида хосил бўладиган турли майдонларда одатдан ташқари (шу регион 
учун) бўлган ходисалар юз беради. Натижада тоғ жинсларида физик ва химиявий 
хусусиятларнинг аномал ҳолатини кўриш мумкин.
Бундай аномал ҳолат тектоник зилзилалар пайдо бўлишидан олдин, бўлажак 
зилзила ўчоғи атрофида илгарироқ вужудга келиши аниқланган.
Ернинг геофизик майдони, чуқурликдаги сув қатламларида уларнинг газ ва 
геохимик таркиблари вариацияларини ер қимирлаш даракчиси сифатида 
ишлатиш имкони яратилди.
Шунингдек, геофизика ва гидрогеология ҳамда бошқа фанларнинг 
биргаликда олиб берган кузатувлари зилзила даракчисининг бир неча усулларини 
келтириб чиқарди. Ушбу усулларга қисқача тўхталиб ўтамиз.  
 
Геофизик усул.
Ҳозирда зилзилаларни геофизик майдонларнинг вариацияларига қараб 
прогноз қилиш истиқболли усуллардан бирига айланди. Ернинг бирор қисмида 
(майдонида) зўриқиш-деформацияланиш жараёни давом этаётган бўлса, 
силкиниш (зилзила) содир бўлишидан бир неча ой ва йиллар илгари бўлажак 
зилзила ўчоғида тоғ жинсларининг деярли барча физик хоссалари ўзгаради. 
Зилзила ўчоғида тектоник ҳаракат натижасида тоғ жинсларининг электр 
ўтказувчанлиги, магнит хоссалари, зичлиги, сейсмик тўлқинларни ўтказиш 
тезлиги ўзгаради.
Улар ўз навбатида ернинг устида турли геофизик майдонларнинг ўзгаришига 
олиб келади. Тоғ жинслари магнит хоссалари ўзгариши, ер магнит майдони 
электр ўтказувчанлигининг ўзгариши, ернинг электр майдони зичлигининг 
ўзгариши, гравитацион майдоннинг ўзгариши ва сейсмик тўлқинлар тарқалиш 
тезлигининг ўзгаришига сабабчи бўлади. 
Маълумки, нормал шароитда Р ва S тўлқинларнинг бирор грунтдаги
тарқалиш тезликларининг нисбати тахмининан V
P
/V
S 
=1,77 нисбатда
бўлади. Тожикистоннинг Гарм ҳудудида И.Л. Нерсесов ва И.В. 
Кондратенколар томонидан олиб борилган кўп йиллик кузатув натижалари
ушбу ҳажмий тўлқинлар зўриққан-деформацияланган ҳолатдаги грунтларда
тарқалганда ушбу нисбат қийматида ўзгариш бўлишини ва зилзила содир
бўлиш арафасида бу нисбат 1,5 гача пасайишини қайд қилдилар.
Олимларнинг кучсиз сейсмик зилзилалар пайтида сейсмик тўлқинларнинг
грунтда тарқалиш жараёнини ўрганиш борасида олиб борган кўп йиллик
тадқиқотлари, кучли зилзилалар содир бўлишидан олдин ушбу ҳудудда
юқорида келтирилган номли тўлқинлар тарқалиш тезликлари қийматлари 
нисбатида аномал натижаларни тасдиқлади. Қуйидаги 71- расмда

---

124