T. RAJABOV (BuxDU magistranti)
MUHAMMAD YUSUF IJODIDA XALQ OG‘ZAKI IJODINING O‘RNI
Hech bir narsa o‘z-o‘zidan yuzaga kelib qolmaydi. Har bir narsaning ro‘yobga
chiqishi uchun ma’lum bir vaziyat, vaqt hamda harakat kerak. Shu jumladan,
zamonaviy o‘zbek she’riyati ham o‘z-o‘zidan yaralmagan. Aksincha, milliy
poeziyamiz ham muttasil tarraqiy etib, asrlar davomida sayqallanib, ajdodlardan
avlodlarga me’ros bo‘lib kelmoqda. Har qaysi davrda ham ijodkor uchun
adabiyotni, jumladan, she’riyatni yuksak cho‘qqilarga ko‘tarish, go‘zal tashbehlar
bilan boyitish dasturulamal vazifasini o‘tagan. Ammo poeziya har bir davrda
turlicha shaklda, goh yuksalib, goh pasayib bugungi kungacha yetib keldi.
Umuman olganda, adabiyotni qadimgi fanlardan biri deb da’vo
77
qilishimizga bir qator asoslarimiz bor masalan: odamzod yaralibdiki qilgan barcha
yaxshi va yomon kashfiyotlarini san’at darajasiga ko‘tarish uchun harakat qildi.
San’at esa adabiyotning bir qismini tashkil etadi. Ibtidoiy to‘da davrida ham
paleolit, mezolit, neolit davrlarida ham odamzod tinmay ijod qildi, san’at va
adabiyotning debochalarini ham o‘sha davrdan qo‘ya boshladi. Bularga yorqin
misol qilib Altamir, Lasko, Kapova g‘orlaridagi yozuv va suratlarni olishimiz
mumkin. Bular ham qaysidir ma’noda o‘sha davr uchun adabiyotning eng yuqori
ko‘rinishi edi. Shu omilar natijasida vaqtlar o‘tishi bilan xalq og‘zaki ijodi yuzaga
keldi. Bu esa, keyingi davr she’riyatiga o‘z tasirini o‘tkazdi. Faqat har bir davrda
yangilanish jarayonida poetik obrazlar jilolanib bordi. Poetik obraz va so‘z
uyg‘unligi kabi tushunchalar takomillashib bordi. Ushbu kuzatishlarimiz davomini
“O‘zbekiston xalq shoiri’’ Muhammad Yusuf ijodi bilan bog‘lab o‘rganib ketamiz.
Noyob iste’dod sohibi Muhammad Yusuf o‘z ijodida bir qator xalq
qo‘shiqlaridan, masal, maqol, topishmoq va b. foydalanib ijodining serjiloligini
taminlagan.
“To‘shagim shu tuproq,
Ko‘rpam ko‘kda bulutdir
Mening akam ulug‘ tog‘,
Mening ukam burgutdir”
26
.
Mehnat faoliyati, tevarak olam haqida to‘plangan bilimlar asta-sekin inson
fikrlash qobilyati va tafakkurini o‘zgartirib bordi. Odamlar o‘zilariga tushunarsiz
bo‘lgan hodisalar haqida o‘ylay boshladilar: kun bilan tun, yil, fasllar almashishi,
vulqonlar otilishi, yer qimirlashi va boshqa tabiat hodisalari odam e’tiborini o‘ziga
tortgan. Anashu hodisalarning mazmunini to‘liq tushunib yetmagan odamlar,
momaqaldiroq, yashin, shamol, yomg‘ir kabi tabiat kuchlariga sig‘ina boshladilar.
Bularni qadimgi odamlar ruh mujassamlashgan tabiyat kuchlarining harakati deb
tushundi. Odamlarni o‘rab turgan muhitda jon va ruhlarning mavjudligiga e’tiqod
fanda animizm nomini olgan. Eng qadimgi odamlar u yoki bu buyumlar omad
26
Muhammad Yusuf Saylanma“SHARQ” 2007.
78
keltirishiga ham e’tiqod qilganlar. Bu e’tiqod fanga fetishizm nomini olgan. Yana
fanga totemizm atamasi ham ma’lum bo‘lganki, bunda inson vafot etganidan keyin
yashashni davom ettiradigan o‘zga bir olamga ketadi va boshqa bir jonzodga
aylanib yashashni davom ettiradi degan aqidaga ishonch paydo bo‘ladi. Shuning
uchun kimdir burgutga, yana kimdir ayiqqa, boshqa birov esa kiyikka e’tiqod qilib
ularni o‘z akasi yoki ukasi o‘rnida ko‘rib, shakli tushurilgan tumorlarni
bo‘yinlariga osib yurganlar.
Muhammad Yusuf esa, balki qaynoq ijod natijasida beixtiyor, balki shunday
yozish ishtiyoqida ataylab manashu uchta e’tiqodni to‘rt qatorga mohirlik bilan
singdira olgan. Nima bo‘lganda ham juda go‘zal ijod namunasi yuzaga kelganini
ta’kidlab o‘tishimiz shart va zarur. Bunday ijod namunalari shoir ijodining juda
ko‘p o‘rinlarida uchraydi.
Endi fikrimizni xalq og‘izaki ijodining yana bir turi qo‘shiq janri bilan bog‘lab
tatqiqotimizni davom ettiramiz. “Qo‘shiq xalq og‘izaki ijodida shakllangan lirik
janrdir. Qo‘shiqning muhim belgisi ijro uchun mo‘ljallanganlik, qo‘shiqlar biror
musiqa jo‘rligida(lapar, yor-yor) muayyan ish harakat ritmi(qo‘sh qo‘shiqlari,
charxchi qo‘shiqlari va b) yoki ma’lum bir ruhiy holat mohiyatiga(yo‘qlovlar) mos
tarzda ijro qilingan”
27
.
Yozma adabiyot, xususan, XX asr o‘zbek adabiyotida folklor an’analarning
davomi sifatida qo‘shiq janri faollashdi. Manashu davrda xalq orasida quyidagi
Ro‘molim bor-bo‘yama,
Bo‘yamani yuvdirma…
deb nomlangan qo‘shiq ancha mashhur bo‘lgan. Yangilikka tashna Muhammad
Yusuf bu qo‘shiqqa nazira bog‘laydi va qoshiq markazidagi obrazlar ustida
boshqatdan ish boshlaydi va bir qator o‘rinlarda bu obrazlarga yangilik baxsh
etadi. Natijada, o‘zida xalq og‘zaki ijodi namunalari singdirilgan yangi bir she’riy
asar dunyoga keldi.
27
D. Quronov. Z.Mamajonova. M. Sheraliyeva Adabiyotshunoslik lug‘ati “Akademnashr” .2010.
79
“Ro‘molingni bo‘yama,
Bilmaygina yuvdirdim.
Otang, seni bermay men
Olaman deb kuydirdim”
28
.
Bu she’rda Muhammad Yusuf qo‘shiq uchun barcha kerakli unsurlarni
saqladi. Jumladan, she’r mavjud xalq kuylariga moslab yozildi. Mavjud kuylarga
moslamasdan, yangi kuy bastalash ko‘zda tutilganda ham qo‘shiqning ritmik-
intonatsion, kompozitsion qurilishi jihatdanshunga mos (yengil, o‘ynoqi, tovushlar
uyg‘unligi, misra takrorlari va b.) bo‘lishi to‘liq ta’minlandi. Bunday she’rlar
sirasiga Muhammad Yusufning “Yor-yor’’, “Qizil olma’’, “O‘lan’’, “To‘y
kechasi’’, “Tilla baldoq’’, “Kokiling», “Oymomo”, “Boy qizi’’, “Tillo sandiq’’,
“Netarman’’, “Yaxshi’’, “Ota uy’’, “Sevar ekan’’, “G‘irot mingan
Go‘ro‘g‘li’’singari xalq og‘zaki ijodining boy an’analarini davom ettirgan bir
necha she’rlar kiradi. Kuzatishlarimiz natijasi shuni ko‘rsatib turibdiki,
Muhammad Yusuf lirikasida folklorizmning o‘rni nihoyatda salmoqlidir.
Ijodkor qizg‘in davomida xalq og‘izaki ijodining masal janriga ham qo‘l urib
ko‘radi. Muhammad Yusufning “Uch o‘g‘il va bir qiz qissasi’’ masal talablariga
javob bera oladi. She’r voqeabandlikka asoslanadi. Xullas, bir qishloqda Mo‘min
chol degan qari kishi yashaydi. O‘zi kampiri yo‘q, so‘qqabosh, uch o‘g‘il bir qizi
bo‘ladi. Kenjasini uylantirish paytida chol o‘rtog‘idan qarz oladi. Kelin kelgandan
keyin chol bemor bo‘lib yotib qoladi. Hattoki kasal paytida ham ortda qolayotgan
yolg‘iz qizini o‘ylaydi. Ozgina vaqtdan keyin Mo‘min chol vafot etadi. Uning
taziyasiga tumonat odam yig‘iladi. Udum bo‘yicha hech kimdan qarzi yo‘qmi deb
so‘raladi. Shunda do‘sti ozgina qarzini eslatadi. O‘g‘illar bo‘lsa otamizning
bunday do‘stini tanimaymiz deb turib oladi. Shunda yolg‘iz qiz o‘rtaga chiqib,
agar qarzni akalari uzmasa o‘zi uzishini aytadi. Qiz otamning do‘sti kimga desa
shunga tegaman, qarzning o‘rniga qalinimni olsin deb qoladi. Shunda ota do‘sti bu
so‘zlarni eshitib qarzidan butunlay voz kechib ketadi. O‘g‘illarni esa, qishloqdan
28
Muhammad Yusuf Saylanma “SHARQ”-2007-y
80
haydaydilar. Matalning tugallanish ham talabga binoan yuqori pardalarda tugaydi.
Qiz-chi, dersiz, qiz hayot,
Yashar ota makonda.
Chunki unga munosib,
Yigit yo‘q bu jahonda.
Shu o‘ringa kelganda masal haqida ikki og‘iz so‘z. “Masal (o‘xshamoq) qadimda
keng ommalashgan janr, nasriy yoki she’riy yo‘lda yoziladi. Masal-
ning qurilishi uning didaktik xarakteriga mos: avval mo‘jaz hikoyacha beriladi,
so‘ng “qissadan hissa’’ shaklidagi xulosa bilan uning majoziy ma’nosi ta’kidlab
ko‘rsatiladi. Masalning hikoya qismi ertak va latifalarga, “qissadan hissasi’’ esa,
maqollarga yaqinlashadi”
29
. Yuqoridagi ijod namunasi masal talablariga to‘la
javob bera olishi bilan ahamiyatlidir.
Bu janrlardan tashqari shoir ijodida maqolning ham yorqin namunalarini
ko‘rishimiz mumkin. Maqol aslida arabcha “so‘z” degan ma’noni anglatadi.
Maqolda fikr aniq, xulosa tugal, ifoda lo‘nda bo‘lishi lozim. Va, albatta, ibratli fikr
aytilishi talab etiladi, bu ibratli fikr hukm shaklida bo‘lishi kerak. Muhammad
Yusuf esa, an’anaviy maqol obrazlarini talab darajasida yangilab, sayqallashtiradi,
ma’noni to‘laligicha saqlab shaklni ozgina o‘zgartirgan, qofiyaga moslagan
o‘rinlariga guvoh bo‘lamiz. Bularning hammasini quyidagi misollar orqali
ko‘rishimiz mumkin.
1.
Derlar: jon sog‘ bo‘lsa jonon topilgay,
Bir parcha yer, parcha osmon topilgay.
2. Yig‘lama yor qiz bola
Palaxmonning toshidir.
1.
29
D. Quronov. Z.Mamajonova. M. SheraliyevaAdabiyotshunosliklug‘ati “Akademnashr” 2010-y
2.
81
3. Bo‘lar elning bolalari bir-birin der,
Bo‘lmas elning bolalari bir-birin yer.
4. Derlar bola bilinadi yoshligdan,
Onasi hech nolimasin sho‘xligidan.
5. Deydilar; yosh tanlamas ajal,
Xudo bilar kim oldin ketar.
6. O‘pich ko‘rgan paridan,
Sepkil toshgan yuz yaxshi.
7. Sepli qizga suykalib,
Epli qizdan tonsa kim.
Muhammad
Yusuf
manashunday
sodda,
samimiy
so‘zlar
bilan
o‘z
kitobxonlarining ko‘nglidan joy topa olgan buyuk ijodkordir. Soddalikdagi falsafa
ijodkorning bosh g‘oyasi desak yanglishmaymiz. Muhammad Yusuf ijodini
quyidagi so‘zlar bilan xulosalaymiz. “Haqiqiy san’at soddalikka intilmaydi. Balki,
har qanday soddalikni murakkablikka taslim etadi. Uning tiliramz va majoz tilidir.
U timsollardan tilsim yaratadi. Bu tilsimni kashf qilish doimo sirli kechadi. Chunki
o‘rtadan tilsim pardalari ko‘tarilgach, Siz yangi olamga duch kelasiz. Ilohiy
go‘zallikdan zavqlanish anashundan boshlanadi. Ko‘z o‘ngginggizda borliq-
olamning ranglari o‘zgaradi. Atrof-muhitda yangrayotgan so‘zlar shovqinidan
forig‘ bo‘lasiz. Asta-sekin hayrat vodiylari chiroy ko‘rsata boshlaydi. O‘z-o‘zidan
botiniy ruh va go‘zallik kuchayadi. Ko‘ngilni shuhratparstlik, obro‘sevarlik, man-
manlik mayllaridan poklashga qattiq ehtiyoj uyg‘onadi. Abadiyat, buyuklik,
olijanoblik bahsdagi har qanday quruq safsataga sof go‘zallik havosidan nafas
olishga xalaqit beradi. “Sof san’at’’ xizmatga o‘zni bag‘ishlashning bir
qiyinchiligi ham ana shunda”
30
.
Xulosa qilib aytadigan bo‘lsak, poetik ifodadagi o‘zgarishlar folklor
she’riyatidagi obrazlarga yangicha mazmun berish bilan boshlandi. Istiqlol davri
shoirlarining faolligi ortishi bilan bugungi adabiyotdan xalqona ifodalarning
30
Ibrohim haqqul Ijod iqlimi “FAN”-2009
82
tobora kengroq o‘rin egallab, tashviqiy tarbiyaviy maqsad ustivorligi bois she’r
keng ommaga qaratilgan nutq shaklini oldi. Unda obrazllilik bilan bir qatorda
ritorik vosita va ritmning ahamiyati ortdi. Natijada she’riyatimiz asrlar
davomida amal qilib kelgan poetik usullardan foydalanib, mazmun-mohiyatiga
mos yangi shakl bobidagi izlanishlar davriga kirdi.
Do'stlaringiz bilan baham: |