Ўzbekiston respublikasi

3.2. Xulosa chiqarish

Bir qancha shukmlarning mantiqiy boqlanishi natijasida shosil bo’lgan yangi shukm insonning bilish faoliyatida aloshida ahamiyatga ega. Psixologiyada xulosa chiqarish jarayonida foydalanilgan tayyor shukmlar asoslar deyiladi, ularning tashlil qilib chiqarilgan yangi shukmni esa xulosa deb atash qabul qilingan. Xulosa chiqarish shunday tafakkur shakldirki, bu shakl vositasi bilan biz ikki yoki undan ortiq shukmlardan yangi shukm shosil qilamiz.

Masalan: Shar qanday sharakat materiya sharakatidir; Issiqlik sharakat shaklidir degan ikkita shukmni olaylik. Bu ikki shukmdan; " Demak, issiqlik materiya sharakatidir" degan yangi shukm chiqariladi Yoinki ushbu misolni olib qaraylik: Barcha sayyoralar sharakatlanadi; Oy-sayyora. Demak, Oy sharakatlanadi. Bunda shar qanday sharakat materiya sharakatidir (umumiy yoki katta asos). Issiqlik sharakat shaklidir (juz'iy yoki kichik asos) deb yuritiladi. Ikkinchi misolda esa: Barcha sayyoralar sharakatlanadi (umumiy yoki katta asos), oy-sayyora (juz'iy yoki kichik asos) deyiladi.

Yuqoridagi misollardan ko’rinib turibdiki, muloshaza yuritish ham, xulosa chiqarish ham voqelikni bavosita bilishning asosiy shakli sifatida namoyon bo’lgan. Oldingi ikki shukmga asoslanib uchunchi shukm chiqariladi. Mazkur xulosani bevosita tekshirib ko’rishga shech qanday eshtiyoj qolmaydi. Shu sababdan xulosa chiqarish fikr o’rtasidagi shunday boqlanishdirki, mazkur boqlanish natijasida bir yoki undan ortiq shukmlardan uchinchi shukm keltirib chiqariladi. Bunda yangi shukm asosiy shukmning moshiyatidan keltirib chiqariladi.

Xulosa chiqarish uch turga bo’linadi: induktiv, deduktiv va analogiya.

Induktiv xulosa chiqarish- bu xulosa chiqarishning shunday mantiqiy usuldirki, bunda bir necha yakka yoki ayrim shukmlardan umumiy shukmga o’tiladi yoki ayrim fakt va shodisalarni o’rganish asosida umumiy qonun va qoidalar yaratiladi. Masalan: Temir elektr tokini o’tkazadi, Mis elektr tokini o’tkazadi, Kumushda ham elektr tokini o’tkazuvchanlik qobiliyati, xususiyati bor va shokazo. Inson yuqoridagi shukmlardan yangi umumiy shukm (xulosa) chiqarib, demak, "Metallarning hammasi elektr tokini o’tkazadi" degan yangi shukm chiqariladi. Shuningdek,

Toshkent Davlat madaniyat instituti talabalari qishki sessiyaga puxta shozirlik ko’rmoqdalar. Shashardagi boshqa oliy o’quv yurti talabalari ham qishki sessiyaga tayyorgarlikni kuchaytimoqdalar. Demak, Toshkent shashrining barcha oliy o’quv yurti talabalar qishki sessiyaga qunt bilan tayyorlanmoqdalar, degan shukm chiqariladi.

Bunday misollarni ko’plab keltirish mumkin.

Deduktiv xulosa chiqarishda- umumiy va yakka shukmlardan yakka yoki juz'iy shukm keltirib chiqariladi. Misol uchun:

Shar qanday metall-element. Vismut metall. Demak, vismut-element. Hamma planetalar maxsus shakldadir. O’zbekiston kamolot a'zolari shijoatli yoshlardir. Toshkent Davlat pedogogika universiteti talabalari kamomolt a'zodirlar. Demak, ular ham shijoatlidirlar.

Ta'lim jarayonida maktab o’quvchilari umumiy qoida va qonunlarni yakka yoki juz'iy shollarga tatbiq etish orqali hamma vaqt deduktiv yo’l bilan fikr yuritadilar. Masalan, o’quvchilar umumiy grammatik qoidalarni bilganliklari sababli o’zbek tili darslarida qaratqich, tushum kelishiklarini differensiasiya qila bilib, yozgan paytlarida grammatik xatolarga aslo yo’l qo’ymaydilar. Yoinki o’quvchilar "ko’pburchaklar ichki burchaklarning yiqindisi 2d (n-2)ga teng" degan umumiy qoidani, teoremani o’zlashtirib olgan bo’lsalar, uni sira qiynalmasdan istalgan ko’pburchakka tatbiq eta olishlari mumkin. Idrok qilingan narsa va shodisalarni yoki inson tajribasida bor bo’lgan narsalarni esda qoldirish hamda zarur vaqtda esga tushirishdan iborat psixik jarayon xotira deyiladi, Mantiqiy xotira turi ham psixik jarayondir. Demak, u ham esda qoldirish va esga tushirish xususyaitiga egadir. Demak, o’qish jarayonida oliy va o’rta maktab o’qituvchilari bayon qilib, izoshlab bergan teorema, qonun va qoidalarni, murakkab xossalarni ayrim, juz'iy shollarga ko’chirish paytida talabalar, o’quvchilar hamma vaqt deduksiya usulidan foydalanib fikrlaydilar hamda muloshaza yuritadilar.

O’qitishning aksariyat metodlari va shakllarida yuboriladigan inshaklsiyalar deduktiv yo’l bilan amalga oshiriladi. Shuning uchun umumiy shukmlardan yangi yakka bir shukm keltirib chiqarishdan iborat mantiqiy tafakkur shaklsi mushim ahamiyatga ega.

Analogiya xulosa chiqarishning shunday shaklidirki, bunda biz ikki predmetning ba'zi bir belgilari o’xshashligiga qarab, bu predmetlarning boshqa belgilarining o’xshashligi to’qrisida xulosa chiqaramiz. Analogiya deb, narsa va shodisalarning bir-biriga o’xshash bo’lgan ba'zi belgilariga qarabgina shukm yuritishdan iborat xulosa chiqarish shakliga aytamiz. Analogik usulda chiqarilgan xulosa chin, taxminiy hamda yolqon bo’lishi mumkin. Fikr yuritishning bunday shakli ko’pincha yosh bolalarga xos xususiyatdir. Demak, juz'iy ikki yakka shukmlarga asoslanib juz'iy yoki yakka shukm keltirib chiqaramiz. Boqcha yoshidagi bola mana bunday muloshaza yuritadi: Adamlar darvozadan ismimni aytib chaqirib keldilar. Ular sovqa olib kelgan bo’lsalar kerak. Bu bolaning muloshazasini analiz qilib ko’rsak, uning fikr yuritishning mana bunday tarzda taraqqiy etganligini shoshidi bo’lamiz.

O’tgan galda adam ismimni aytib chaqirib kelgan edilar. O’shanda ular menga sovqa olib kelgan edilar. Yana chaqirayotirlar. Albatta, adam menga sovqa olib kelganlar, deb xulosa chiqaradi.

Endi turli yoshdagi kishilar turmush lavshalaridan namunalar keltiramiz. Boshlanqich sinf o’quvchisi mamavzutika darslarida: 4q3 3q4 21 q4 4 q21 aqvqs sqaqv O’smir yoshdagi o’quvchi muloshazasidan parcha: O’tgan yili noyabrning o’rtalarida qalin qor yoqqan edi. Noyabrning o’rtasi yaqinlashmoqda Demak, yana qalin qor yoqishi eshtimol. O’spirin xulosa chiqarishidan: shu yil yoz oyida pul-buyum lotoreyasiga soat yutib olgan edim. Kioskada lotoreya bileti sotilmoqda. Yana sotib olay, biror narsa yutib qolarman. Talaba analogiyasidan o’tgan imtishonda biletni eng tagidan tortib olib "a'lo" olgan edim. Imtishonlar yaqinlashib qoldi. Yana tagidan tortib olsam omadim yurishib ketar. Yetuklik yosh davridagi kishi xulosa chiqarishidan: Bolalarning zo’ridan yakshanba kuni parkka chiqsam, yigirma yillik qadrdonim kelib ketibdi. Bugun yakshanba, yana bolalar xarxasha qilishyapti Yaxshisi uyda shordiq chiqarganim ma'qul, chunki yana kimdir meshmonga kelib qolar. Keksalar xulosa chiqarishlaridan namuna: O’tgan shafta zaqizqon sayradi, qadrdon do’stim keldi. Yana zaqizqon sayrayapti. Bu gal sevikli nabiram Akobir meshmonga kelishi mumkin va shokazo.

Shunday qilib, analogik yo’l bilan xulosa chiqarganda, murakkab qonuniyatlar to’qrisidagi bilimlar o’zlashtirilmasa-da, lekin turmushning turli jabshalarida undan foydalanib turiladi.