Ўzbekiston respublikasi

2.6. Klassifikasiyalash. Insonning bilish faoliyatida mushim rol o’ynovchi fikr yuritish operasiyalaridan biri klassifikasiyalash shisoblanadi. Bir turkum ichidagi narsalarning bir-biriga o’xshashligiga va boshqa turkumdagi narsalardan farq qilishiga qarab, narsalarni turkumlarga ajratish tizimsi klassifikasiya deb ataladi. Fan olamida buyuk shissa bo’lib qo’shilgan D. I. Mendeleevning "Elementlarning davriy tizimsi" jadvali klassifikasiya uchun yorqin misoldir. Bunda olim elementlarni atom oqirligi ortib borishiga, kimyoviy sifatlarining bir tipligiga va boshqa belgi va alomatlariga qarab tartib bilan joylashtirib chiqqan.

Fanda narsa va shodisalarning tabiatni ifodalovchi muayyan belgi (alomat) asosida qilingan klassifikasiya deb atash qabul qilingan. Tabiiy klassifikasiyaga zoologiya fanidagi shayvonlar klassifikasiyasi (sudralib yuruvchilar, sut emizuvchilar, suvda va quruqlikda yashovchilar, parrandalar, qushlar va shokazo), botanikadagi o’simliklar klassifikasiyasi (bir yillik, ko’p yillik, butalar, daraxtlar, o’tlar, ildizdan ko’payuvchilar, igna barglilar, tikanli o’simliklar, dukkaklilar, poliz o’simliklari va boshqalar) kabi qator misollarni keltirib o’tish mumkin.

Mabodo klassifikasiyaga asos qilib olingan belgi narsa va shodisalarning tabiatini ifodalamasa, bunday klassifikasiya sun'iy klassifikasiya deb ataladi. Ijtimoiy shayotimizda klassifikasiyaning mazkur turi doimo qo’llanib turadi. Masalan kutubxonadagi kitoblar mazmuniga, shakltiga, noyobligi va shunga o’xshash belgilarga qarab tokchalar va peshtoqchalarga teriladi. O’quvchilarning alifbe tartibi bilan tuzilgan ro’yxati yoki xususiyatlari, jinsiy belgilari, ulgurishlari va qiziqishlarini nazarda tutib turkumlarga ajratish ham sun'iy klassifikasiyalashga misol bo’la oladi.

Lekin ijtimoiy turmushda va fan olamida oddiy klassifikasiyalash sholatidan tez-tez foydalaniladi. Jumladan, adabiyot, tarix, geografiya, psixologiya-gumanitar fanlari: falsafa, iqtisod, shuquq, pedagogika, tarix- ijtimoiy fanlar: mamavzutika, fizika, biologiya, kimyo-tabiiy-matematik sikldagi fanlar. Xuddi shuningdek, asosga suyanib psixologiya soshalari ham klassifikasiya qilinadi. Injenerlik, aviasiya, kosmos psixologiyasi-meshnat psixologiyasi, patopsixologiya, oligofrenopsixologiya, surdopsixologiya, tiflopsixologiya-maxsus psixologiya; bolalar, o’smirlar, o’spirinlar, katta yoshdagilar psixologiyasi, gerantopsixologiya-yosh davrlari psixologiyasi; sud ishi psixologiyasi, kriminal psixologiya, penitensiar psixologiyasi- yuridik psixologiya va boshqalar. Psixologiya fanida psixik sholatlar, bilish jarayonlari, shaxsning individual tipologik xususiyatlari ham klassifikasiya qilinadi. Aks ettirish xarakteriga va reseptorlarning o’rniga qarab, sezgilar uch gruppaga bo’linadi: eksteroseptiv sezgilar, interoseptiv sezgilar, proprioseptiv sezgilar. Klassik bo’linishga binoan sezgilar quyidagicha klassifikasiya qilinadi: ko’rish, eshitish, taktil, maza, shid, organik, sharakat va shokazo.

Maktab ta'lim tizimida murakkab bilimlar qulayroq yo’l bilan o’zlashtirish uchun klassifikasiya operasiyasidan keng ko’lamda foydalaniladi.

Masalan, ot, sifat, fe'l, son-so’z turkumlari; ibtidoiy jamoa, quldorchilik, feodalizm, kapitalizm, ijtimoiyizm-kishilik shaklsiyalari; proza, poeziya, drama, komediya, tragediya- adabiy janrlar; briz, musson, passat-hamollar va boshqalar.

Shunday qilib, klassifikasiya biz tekshiradigan ob'ektlarning muayyan tartibni topishda, o’rganishimizda zarur bo’lgan narsa va shodisalarni yaxlit sholda tekshirishimizda, o’zlashtirmoqchi bo’lgan materiallarni puxta esda qoldirishimizda mushim rol o’ynaydi.