*zbekiston respublikasi

IKKINChI BO’LIM 
ShAXS 
 
V BOB 
ShAXS TO’G’RISIDA UMUMIY TUShUNChA 

---

63 
 
 
1. Umumiy tushuncha 
Psixologiya  fanida  inson  zotiga  xoslik  masalasi  individ  (lotincha  individ 
ajralmas,  aloshida  zot  degan  ma'no  anglatadi),  shaxs,  individuallik  (yakkashollik) 
tushunchalari orqali aks ettiriladi. Katta yoshdagi ruhiy sog’lom (esi-shushi joyida) 
odamlar ham, chaqaloq ham, nutqi yo’q, oddiy malakalarni o’zlashtira olmaydigan 
aqli  zaiflar  ham  individlar  deb  ataladi.  Biroq  bulardan  birinchisinigina  shaxs  deb 
atash an'ana tusiga kirib qolgan, chunki o’sha zotgina ijtimoiy mavjudod, ijtimoiy 
munosabatlar mashsuli, ijtimoiy taraqqiyotning faol qatnashchisi bo’la oladi.  
Individ  sifatida  yorug’  dunyoga  kelgan  odam  ijtimoiy  mushit  ta'sirida 
keyinchalik  shaxsga  aylanadi,  shuning  uchun  bu  jarayon  ijtimoiy-tarixiy 
xususiyatga egadir. Ilk bolalik chog’idanoq individ muayyan ijtimoiy munosabatlar 
tizimi  doirasiga  tortiladi,  bunday  shaxslararo  munosabatlar  tarzi  tarixiy 
shakllangan  bo’lib,  u  yoshligidanoq  shu  tayyor  (ajdodlar  yaratgan)  ijtimoiy 
munosabat,  muomala,  muloqot  tizimi  bilan  tanisha  boradi.  Ijtimoiy  qurshov  (oila 
a'zolari,  mashalla  ashli,  jamoatchilik,  ishlab  chiqarish  jamoasi),  ijtimoiy  guruh 
ichida  (kishilarning  og’ushida,  ularning  qalb  to’risida)  odamning  bundan  keyingi 
rivojlanishi  uni  shaxs  sifatida  shakllantiruvchi,  uning  ongi  va  irodasining 
xususiyatlariga  mutlaqo  bog’liq  bo’lmagan  har  xil  xususiyatli  munosabatlar 
majmuasini  vujudga  keltiradi.  Jahon  psixologiyasi  fanida  onda-sonda  uchrab 
turadigan  shaxsni  ijtimoiy  mushitning  sust  mashsuli  deb  tushuntirish  va  unda 
faollikni  inkor  etish  o’ta  bashsli  fikrdir.  Shuni  aloshida  ta'kidlab  o’tish  kerakki, 
shaxsning  ijtimoiy  tajribani  o’zlashtirish  jarayoni  odamning  o’zicha  amalga 
oshirayotgan  faoliyatiga  va  uning  bilan  qanday  maqsad  ko’zlayotganiga  nisbatan 
munosabatini aks ettiruvchi ruhiy dunyosi orqali namoyon bo’ladi. Odatda faollik 
shaxsga  xos  xulq-atvor,  faoliyat,  muomala  motivlarida,  ustanovkalarida,  amaliy 
ko’nikmalarida  ko’zga  tashlanadi.  Boshqacha  so’z  bilan  aytganda,  faollik 
shaxsning atrof-mushitdagi voqelikni egallashga intilgan sa'i-harakatlarda vujudga 
keladi.  Shaxsning  faolligi  uning  o’z  istiqboli  uchun  yo’l-yo’riq  tanlashda,  uni 
o’zlashtirishda, shayotda o’z mavqei va o’rnini topishda gavdalanadi. 
Bir xil turmush  haroitlari shaxs faolligining turli shakllarini yaratish  hamda 
har  xil  shayotiy  vaziyatni  vujudga  keltirish  imkoniyatiga  ega.  shayotda  biron  bir 
tanbesh berishning o’zi kimgadir ruhiy shisni uyg’otsa, boshqa birining sirtiga ham 
yuqmasligi  uchraydi.  Shunday  qilib,  odamga  ta'sir  qiluvchi  barcha  tashqi 
qo’zg’atuvchilar  ijtimoiy  hart-haroitlarga,  faoliyatning  ichki  tarbiyaviy  qismlari 
(tomonlari,  jishatlari,  jabshalari,  tarkiblari)  tuzilishi  yig’indisi  bilan  boyitilishi 
evaziga shaxs degan tushuncha shosil bo’ladi. 
Shaxsning  eng  muhim  xususiyatli  jishatlaridan  biri  -  bu  uning 
individualligidir,  ya'ni  yakkasholligidir.  Individuallik  deganda,  insonning  shaxsiy 
psixologik xususiyatlarining betakror birikmasi tushuniladi. Individuallik tarkibiga 
xarakter,  temperament,  psixik  jarayonlar,  holatlar,  hodisalar,  shukmron 
xususiyatlar  yig’indisi,  iroda,  faoliyatlar  motivlari,  inson  maslagi,  dunyoqarashi, 
iqtidori,  har  xil  shakldagi  reaksiyalar,  qobiliyatlari  va  shu  kabilar  kiradi.  Psixik 

---

64 
 
xususiyatlarning  birikmasini  aynan  o’xshash  tarzda  aks  ettiruvchi  inson  mavjud 
emas.  
Masalan,  yaqin  odamdan  ayrilganligi  qayg’u-alam,  uning  bilan  birga  esa 
shayotda  tiklab  bo’lmovchi  va  boshqalarda  takrorlanuvchi  fazilatlar  murakkab 
voqelikning  mangulikka  yo’nalishi bilan  izoshlash  mumkin. Shaxs  o’zining  qadr-
qimmati  va  nuqsonlari  bilan  ijtimoiy  turmushda  faol  ishtirok  qilishi,  ta'lim  va 
tarbiya yordamida yuzaga kelgan o’zining kuchli va kuchsiz jishatlari bilan yaqqol, 
betakror oliy zotdir. 
Odam  jamiyatda  turli  guruhlar  faoliyatida  qatnahar  ekan,  ko’pincha,  ularda 
har  xil  vazifalarni  (funksiyalarni)  bajaradi,  o’zaro  shech  bir  o’xhamagan  rollarni 
ijro  etadi.  Masalan,  ota-onaning,  oilaning  "egovi",  injiq,  "Zo’ravon"  bola  o’z 
tengqurlari  davrasida  eshtiyotkorona  harakat  qilib,  o’zini  tamoman  boshqacha 
tutadi.  Shuningdek,  jiddiy,  talabchan  va  xizmat 
vaqtida  boshqalarga 
qo’shilmaydigan  sayoshat  davrida,  mehnat  faoliyatida,  shahar  va  hamkorlikda, 
ulfatchilikda  shazilkash  va  qiziqchiga  aylanishi  mumkin.  Yuqorida  keltirilgan 
masalalardan  bitta  odamning  o’zi  turli  vaziyatlarda  mazmun  jishatdan  bir-biriga 
qarama-qarshi rollarni bajaradi. Aksariyat shollarda odam turli-tuman vaziyatlarga, 
haroitlarga mos, ularga mutanosib bo’lgan jishatlarni (jabshalarni) namoyon qiladi, 
uning  oilada,  xizmat  vazifasida,  jamoatchilik  orasida,  sport  musobaqasida  va  shu 
singarilarida  o’z  zimmasiga  olgan  rollarni  bir-biriga  qarama-qarshi  emas,  balki 
o’zaro  hamoshang  tarzda  o’ynaydi.  Ana  shu  inson  fazilatlarining,  xislatlarining, 
sifatlarining bir-biriga mosligi shaxsning yaxlitligini ko’rsatuvchi alomatlardan biri 
bo’lib,  undagi 
qarama-qarshilik, 
ziddiyat 
va 
shakllanib 
ulgirmagan 
xususiyatlarning  ko’rsatkichi  uning  turli  vaziyatlarda  bajariladigan  rollarning 
o’zaro bir-biriga zidligi yoki nomutanosibligi shisoblanadi. 
Inson  jamiyatning  turli  guruhlarida  odamlarning  o’z  zimmasiga  olgan 
vazifalari  va  rollari  qanchalik  rang-barang  bo’lmasin,  turmushdagi  mavqei  ko’p 
ma'no,  ko’p  qirrali  xususiyatga  ega  bo’lishidan  qat'i  nazar,  inson  shaxsiga  to’la 
mos keladigan shaqiqiy tavsif berish imkoniyati saqlanib qoladi. Unga beriladigan 
tavsif  faqat  uning  o’ynaydigan  asosiy  rollarini,  egallagan  mavqeining 
individualligini  namoyon  qiluvchi  motivlarini  aniqlash  bilan  emas,  balki  uning 
ishlab  chiqarishga,  moddiy  boyliklarni  o’zlashtirishga  nisbatan  munosabatini 
o’rganish  orqali  beriladi.  o’zbekistonda  inson  shaxsiga  beriladigan  asosiy  tavsif 
uning  asosida  gumanistik,  mustaqil,  shuquqiy  jamiyat  qurish  jarayoniga  nisbatan 
va bu ijtimoiy jarayonda faol qatnashishi kabi muhim mezonlarga asoslanadi. 
Jahon 
psixologiya 
fanining 
ilg’or 
taraqqiyparvar, 
gumanistik 
tadqiqotchilarning  tajribasida  ko’rsatilishicha,  shaxsning  psixologik  tuzilishi, 
psixologik  xususiyatlari  (xarakter  xislati,  temperament  xususiyatlari,  irodaviy 
sifatlari,  aqliy  qobiliyatlari,  iste'dod  darajalari,  barqaror  qiziqishlari,  shukmron 
motivlari,  shissiyoti  va  shu  kabilarning  birikmasi  (majmuasi)  har  bir  yaqqol, 
aloshida  odamda  betakror,  barqaror,  turg’un  birlikni  tashkil  etadi.  Bu  esa,  o’z 
navbatida  shaxsni  psixologik  tuzilishining  nisbiyligi,  qat'iyligi,  stereotipligi 
to’g’risidagi fikrni qat'iy tasdiqlashga imkon yaratadi. 

---

65 
 
Psixik  holatlar,  hodisalar  (shissiyot,  xoshish,  orzu,  tafakkur  va  shu  kabilar) 
uzluksiz ravishda o’zgarib turishi, ijtimoiy guruhlarda, shayotiy vaziyatlarda odam 
o’z zimmasiga olgan rollariga aloqador xulq-atvorning o’zgarishi, yoshni ulg’ayib 
borishi ham shaxsning psixologik qiyofasi (milliylik, etnik ta'sir asosida) muayyan 
darajada  barqarorlikni  saqlaydi.  Mazkur  nisbiy  barqarorlik  odam  qatnashadigan 
uning  yashash  haroitlari,  jismoniy  xususiyatlarining  qiyofasi  bilan  uyg’unlikda 
shakllantiruvchi  ijtimoiy  munosabatlar  yig’indisining  doimiyligi  bilan  uzviy 
bog’liqdir. Biroq biz qayd qilib o’tgan doimiylik nisbiy xususiyatga egadir. Chunki 
shaxsni  psixik  tuzilishining  o’zgarishi  jahon  psixologlarining  bir  qator 
tadqiqotlarida  o’rganilgan.  Bu  o’zgarishlar  odamning  yashash  mushiti,  amalga 
oshiradigan faoliyatida namoyon bo’luvchi shisoblanib, ular ijtimoiy ta'sir, tarbiya  
haroitiga bevosita aloqadordir. 
Demak, shaxsning nisbatan barqaror va nisbatan o’zgaruvchan xususiyatlari 
inson  xislatlarining  yaxlitligi  va  o’zaro  bog’liqligidan  tarkib  topuvchi  murakkab 
birlikdan  iboratdir.  Odatda  shaxsni  psixologik  jishatdan  o’rganish  o’z  tarkibiga 
ikki asosiy ilmiy muammoni qamrab oladi.