Ўзбекистон республикаси транспорт вазирлиги тошкент давлат транспорт университети

Pnevmatik yuritmali tormoz sistemasining ishlash printsipi
Pnevmatik tormoz sistemasi g’ildiraklarga o’rnatilgan tormoz mexanizmlaridan va pnevmatik yuritmadan iborat. Pnevmatik tormoz sistemasining eng sodda sxemasi 6-rasmda keltirilgan





6 -rasm. Pnevmatik yuritmali tormoz sistemasining soddalashtirilgan sxemasi.
а-tormozlanmagan xolat; б-tormoz ishlatilgan xolat;
1-xavo balloni; 2-tormoz pedali; 3-tormoz krani; 4-tormoz silindri; 5-porshen/diafragma/; 6-shtok; 7-kolodkalar; 8-tormoz barabani; 9-kolodkalarni keruvchi moslama;
Tormoz pedali erkin xolatda turganda, yaʼni unga taʼsir etmaganda, kran 3 silindr 4 ning ichki qismini tashqi muxit bilan tutashtiradi. (6-rasm, a-xolati). Аgar tormozlash kerak bo’lsa xaydovchi pedal 2 ni bosadi va kran 3 ni burib tormoz silindri 4 ni chap tomondagi bo’shligini xavo balloni 1 bilan tutashtiradi. Siqilgan xavo porshen 5 ga taʼsir etib, shtok 6 ni xarakatga keltiradi va kiruvchi moslama 9 orqali kolodka 7 lar baraban 9 ga yaqinlashib uni tormozlaydi.
Keltirilgan pnevmatik yuritmali tormoz sistemasida bir kamchilik mavjud bu xam bo’lsa tormoz berilganda g’ildirak silindrlarida, xavo ballonlarida xavo bosimi xosil bo’ladi, ammo xar gal xar xil tormoz effekti kerak bo’ladi, kolodkalar esa barabanga bir xil kuch bilan siqiladi. Demak, bunday tormoz yuritmasi doimiy tormozlanish rejimi asosida ishlaydi. Bu kamchilikni bartaraf qilish uchun pnevmatik tormoz yuritmasiga, avtomatik ishlaydigan, yaʼni silindr 4 dagi xavo bosimi pedal 2 ga taʼsir qilayotgan kuchga bog’lik bo’lishini taʼminlaydigan moslagich mexanizmi o’rnatiladi. Tormozning ishini boshqaradigan moslagich mexanizmi to’gri va teskari xarakatlanuvchi mexanizmlarga bo’linadi. To’g’ri xarakatlantiruvchi moslagich mexanizmini asosiy afzalligi shundaki, u xavo bosimini pedalga taʼsir qilayotgan kuchga nisbatan to’g’ri proportsional o’zgartiradi, yaʼni tormoz asta bosilganda kamroq xavo bosimi silindr 14 ga kiritiladi, pedalga katta kuch bilan taʼsir qilinsa silindr 14 ga ko’proq bosimli xavo uzatiladi.
Tormoz pedaliga taʼsir qilinganda unga ulangan tortki suriladi, natijada xosil bo’lgan kuch richag 12, prujina 11 orkali diafragma 2 ga va unga ulangan egar 10 ga taʼsir etib xammalarini o’ng tarafga xarakatlantiradi. Xarakatni boshlanishi bilan chiqarish klapani 8 bilan egar 10 oralig’idagi tirqish yo’qoladi va egar unga maxkam qisiladi. So’ngra kiritish klapani 5 ochilib, siqilgan xavo ballondan mexanizmning "B" bo’shlig’iga kiradi va tormoz silindri 14 ning porsheniga /diafragmasiga/ taʼsir qilib, shtokni xarakatlantiradi va kolodka 15 lar baraban 16 ga siqiladi. Moslagich mexanizmining "B" bo’shlig’idagi xavo bosimi tobora osha borib diafragma 2 ni yuzasiga taʼsir etib, natijada egar 10, klapanlar 8 va 5 larni chap tomonga xarakatlantirib ularni uz uyalari 10 va 6 ga siqib qo’yadi. Аyni shu paytda yuritmadan diafragma 2 ga taʼsir etuvchi bosim, yuritma va pedal orqali xaydovchi oyog’ida seziladi.
Bu xolatda "B"dagi bosim boshqa ortmaydi va diafragma shu xolatda muvozanatda bo’lib xarakatlanmaydi. Аgar pedalga taʼsirni kupaytirsak "B" bo’shliqdagi xavo bosimi yanada oshib tormozlanish yanada kuchayadi. Taʼsir etuvchi kuch kamaysa tormozlanish xam kamayadi, chunki "B" bo’shlig’idagi xavo bosimi kamayadi. Pedalga taʼsir etuvchi kuch to’xtatilsa, diafragma xavo bosimi taʼsirida chap tomonga egiladi, chiqarish klapani 8 ochiladi va tormoz silindri 14 dagi xavo egar 10 ning teshigi orqali moslagich mexanizmining"А" bo’shlig’idan tashqi muxitga chiqib ketadi.
Moslagich mexanizmining diafragmasiga ikkala tomondan taʼsir etuvchi kuchlarning teng bo’lishi ikkala klapanlarning yopiq xolatda turishini taʼminlaydi.
Odatda tirkama tormozlarni boshqarishda teskari xarakatlanuvchi moslagich mexanizmi ko’llaniladi, yaʼni xavo bosimini pedalga taʼsir etuvchi kuchga nisbatan teskari proporsional qilib moslab beradi.

Tormoz kolodkasi (ba'zan bashmak) tormoz tizimining bir qismi va uning asosiy ishchi qismidir. Bu g'ildirak yoki tormoz diskining protektor yuzasi bilan o'zaro ta'sir qilish va bosish kuchini tormoz momentiga aylantirish tufayli tormoz tezlashishini yaratadigan tormoz kuchidir. Barcha turdagi g'ildirakli transport vositalarida faol foydalaniladi.

Kundalik hayotda tormoz prokladkasi, shuningdek, to'xtab turganda transport vositasini qo'shimcha ravishda tuzatishga xizmat qiladigan g'ildirak choklari deb ataladi.
Birinchi tormoz prokladkalari qo'lda boshqariladigan edi va ular brinchilar qatorida vagonlarda ishlatilgan, bu yerda yog'och prokladkalar aylanaga bosilgan. Keyinchalik, qo'lda boshqariladigan tormozlarni chervyakliga almashtirilgan.

Tez orada vagonni tormozlash mexanizmi yangi paydo bo'lgan temir yo'l transportiga o'tkazildi. Unda ham tormoz sistemasi dastlab yog'ochli bo'lib, tormoz bosimi faqat maxsus poezd ishchilari - tormozchilarning jismoniy kuchi bilan to’xtatish kerak bo’lgan. Biroq, tez orada vacuum mexanizmi insonning jismoniy kuchini almashtirdi. Yostiqchalarga bosimning oshishi ularning tez yemirilishini kuchayishiga olib keldi va bunda material sifatida yog'och endi to’g’ri kelmay qolgan edi. Natijada ular quyma temir tormoz prokladkalaridan, keyinroq esa kompozitlardan foydalanishni boshladilar.

Eng ko'p uchraydigan tormozlar prokladkalar g'ildiraklar to'plamining chetiga bosilgan joydir, ammo prokladkalarning o'zlarining yeyilishida qo'shimcha ravishda, g'ildiraklarning aylanma yuzasi eskira boshlaydi, bu esa g'ildiraklarni yemirish orqali ishlov berish qimmatlashishiga olib keldi. Shuning uchun ular ko'pincha elektr tormozlashdan foydalanishga harakat qilishdi, ya'ni tormoz prokladkalari ishtirok etmaydigan tortish motorlari bilan tormozlanishi. Bu ham tiklanish tufayli energiya sarfini kamaytiradi. Biroq, ulardan butunlay voz kechib bo'lmaydi, chunki past tezlikda elektr tormozlash endi zarur tormozlash effektini ta'minlay olmaydi, bundan tashqari, uning ishlamay qolishi ehtimoli istisno qilinmaydi, bu holda uni prokladkalar bilan mexanik tormoz bilan almashtirish kerak. Natijada, disk tormozlari ba'zan temir yo'l transportida qo'llaniladi, bu erda prokladkalar g'ildiraklarga ishqalanmaydi, balki g'ildiraklar guruhining o'qida joylashgan maxsus tormoz diskiga ishqalanadi. Bunday tormoz tezyurar poezdlarda, shuningdek, tramvay vagonlarida qo'llaniladi.