Ўзбекистон республикаси ташқи ишлар вазирлиги

1. Марк Мелиц модели (Melitz, 2003). 
Мелиц модели монополистик рақобат моделининг кенгроқ кўриниши 
ҳисобланади. Модел бир хил соҳада иш олиб борувчи фирмаларнинг 
самарадорлигидаги фарқ билан асосланади. Самарадорлик даражаси юқори, 
шунингдек сердаромад фирмалар чет эл бозорлари талабига жавоб берувчи 
экспортбоп товарлар ишлаб чиқариш харажатлари ва ушбу чиқим 
қопланмайдиган харажатлар бўлса-да фирмалар буни ўз зиммасига олиши 
мумкин. Бундан ташқари, фирмалар ишлаб чиқариш ҳажмига боғлиқ 
бўлмаган, доимий харажатларни ҳам ўз зиммасига олади. Қопланмайдиган ва 
доимий харажатлар йиғиндиси фирманинг экспорт қиладиган давлатлар 
сонига тўғридан-тўғри боғлиқдир. Шундай қилиб, энг самадор ва сердаромад 
фирмаларгина товарлар экспорти билан шуғуллана олади.
 
Мелиц модели фирмаларни уч турга бўлади: экспорт қилмайдиган, 
экспорт қиладиган ва кўп миллатли (чет элда тўғридан-тўғри инвестиция 
киритиш асосида корхона ташкил этувчилар).
31-расмда фойданинг фирма самарадорлик даражаси Ѳ билан тўғри 
боғлиқлик мавжудлигини кўрсатувчи ∏ фойда графиги келтирилган. 
Графикда c
f
доимий харажатлар қийматини кўрсатади. Бу ерда, фойда ишлаб 
чиқариш қиймати ва доимий харажатлар айирмасига тенг(орқали 
ифодаланади).

---

103 
31- расм 
Фирмаларнинг самарадорликдаги фарқи савдо асоси сифатида 
Манба: Helpman, 2006. 
Графикдан кўриниб турибдики, самарадорлик даражаси Ѳ
d
дан паст 
бўлган фирмалар хонавайрон бўлади, чунки уларнинг фойдаси (∏
d
) доимий 
харажатларни (cf
d
) қоплай олмайди, самарадорлик даражаси Ѳ
d
дан баланд 
фирмалар эса ишлай олади. Юқорида таъкидлаб ўтилганидек, экпорт билан 
шуғулланувчи фирмалар ички бозорда ишлайдиган фирмаларга нисбатан 
харажатлари кўп бўлади, шу сабабли уларнинг фойда даражаси юқори 
бўлишини таъмиинлаш учун, фирмаларнинг самарадорлик даражаси ҳам 
юқори бўлиши керак (∏
x
), яъни Ѳ
x
> Ѳ
d
. Шундай қилиб, сарадорлик 
даражаси юқори бўлган фирмалар ички бозор билан бирга экспорт учун ҳам 
ишлаб чиқариш билан шуғулланиши мумкин. Ва охир оқибатда, энг юқори 
самарадорликка эга фирмалар (самарадорлиги Ѳ
I
дан юқори бўлган 
фирмалар) ички бозор ва экспорт билан шуғулланишдан ташқари, улар чет 
элга тўғридан-тўғри инвестиция киритиш билан шуғулланади.
Мелиц моделига кўра халқаро савдо иштирок этувчи иқтисодий 
агентларнинг фаровонлик даражасини оширади. Лекин ташқи бозорга 
чиқишдаги харажатларнинг кўплиги туфайли фақат энг сердаромад ва 

---

104 
самарадор фирмаларгина ўзларининг бозордаги улуши ва фойдасини 
кўпайтириб ташқи бозорда фаолият олиб боради. Натижада, ташқи савдо 
таъсирида сарадорлик даражаси баланд бўлган фирмалар ўсади, пастроқ 
даражали фирмалар ўз фаолиятини тугатади, яъни ташқи савдо иқтисоднинг 
ўртача самарадорлигини ошишига олиб келади.