Ўзбекистон Республикаси Соғлиқни сақлаш вазирлиги Тошкент врачлар малакасини ошириш институги

циёсий ташхислаш
мумкин. А нализ жуда 
аҳам иятли бўлиб протезни тақиш гача б ем орн и н г оғзида қан - 
д ай ди р таъм сезиш лар кузатилган ми ёки кузатилм аганлигини 
билиб олиш дир. Т.В. Н икитина ва М.А. Тўхтабоева (1980) том о- 
нидан иш лаб чиқилган “ Г алванотест” қурилм аси жуда қулай, 
хавф сиз ва жуда ю қори ани қли кд а м икротокларни аниқлайди.
Д аволаш учун металл сунъий ти ш л ар олтинга ал м аш тири- 
л ади. О ғизда металл плом балар бўлса, уларни ал м аш ти ри ш за- 
рур. М аҳаллий, ял л и ғлан и ш га қарш и оғи з ч ай қ аш л ар, 10% ли 
ан естези н н и глицериндаги аралаш м аси қўлланилади.
НУРЛИ ТАЪСИРЛАНИШЛАР
О р га н измга и онлаш ган рад и ац и он нурлар таъ сири натиж а- 
сида оғиз ш и л л и қ қаватида нурли реакция пайдо бўлади. 1922Й. 
К ан тар б и р и н ч и бўлиб оғи з бўш лиғи ш и л л и қ ва ю тқинида бу 
р е а к ц и ян и кузатган.
Ю з-ж ағ соҳасида даволаш м ақсадида турли рентгеноради- 
онурлар қўл л ан и ли ш и , яъ н и , м асоф али, калтаф окусли, тўқим а 
ичидан нурлар қи л и н и ш и м умкин. Д аволаниш дозаси бир мар- 
т а л и к ёк и ум у м и й н у р л а н и ш й и ғи н д и с и м и қ д о р и га қ а р а б , 
тўқим ада р еакц и я турлича бўлади. Ш у ом и л л ар га асосан оғиз 
ш и л л и қ қ о б и қ қавати р е а к ц и яс и ч егаралан ган (қ и сқ аф о к у с- 
л и д а ва га м м а -т е р а п и я н и тў қ и м а и чида) ёки бутун ш и л л и қ
қо б и қн и эгаллаган (м асоф али рен тгеннурланиш да). Н урли д а ­
волаш ж араён ида ш и л л и қ қ о б и қ қават реакц и яси турлича тал- 
қ и н л а н а д и ; р е н тге н о р а д и о эп и т е л и т, нурли э п и те л и т, м ем б - 
р а н о з эп и тел и т, рад иостом атит, нурли стом атит, м укозит ва 
б ош қалар. К ўп ч и ли к м утахассислар бундай ҳолатни 
“радиом у-
козит ” леб
аташ ни та к л и ф қилганлар.

---

28
Оғиз бўшлиғи ш иллиқ қавати ва лаб касалликлари
О ғиз бўш лиғи ш иллиқ қаватини нурлантириш даги реакция, 
жойлашган соҳага қараб, ўзининг клиник асосларига эгадир. Оғиз 
ш и л л и қ қ о б и қ қавати бузилиш ининг биринчи клиник белгиси 
ш охланувчи эпителий бўлган ҳолатидир. Н урланиш дозаси ош и- 
ш и билан ш иллиқ қаватнинг қизариш и, ш иш иш и ортиб бора- 
ди, ш и л л и қ қо б и қ қават хиралаш ади, ялтироқпиги ни йўқота- 
д и, қатгикдаш ади ва ш охланиш кузатилади. Ш иллиқ қаватнинг 
бундай ўзгариши лейкоплакия ёки қизил ясси тем ираткини эс- 
латади. К ейинчалик ш охланувчи эпителийлар аж ралиш и, эр о ­
зия кучайиш и, некроти к караш (ўчоқти қават радиомукозити) 
қоплами ҳосил бўлади. Н екротик жараён катта соҳа бўйлаб тар- 
қалиш и (қораоли қаватли радиомукозит) ҳам мумкин.
Ю қорида таъ кидланганларга асосан, ю м ш о қ тан глай , лунж , 
о ғи з туби нурли т а ъ си р л о в ч и л а р га с е зг и р р о қ соҳа с а н ал и б , 
ж араён тез вақтда ш охланиш сиз кечади. Қ атти қ тан глай , м илк, 
тил деворл ари к а м р о қ сезгир, кам ш охланувчан соҳалардир. 
Т и л н и н г ш и л л и қ қ о б и қ қаватида эп и тел и й л ар д есквам ац и яси
ва ўчоғли қават радиом укозити дастлаб т и л н и н г ён ю залари- 
да, кей и н деворида пайдо бўлади. Қ а тти қ тан глай д а ги п ере­
м ия кўриниш ида ш охланиш кузатилиб, м илк четларида ж о й ­
лаш ган эр о зи я кам д ан -кам ҳолатда юзага келади.
О ғиз ш и л л и қ қ о б и қ қаватида м аксим ал дараж ада ўзгариш
кузатилса, сўлакнинг кам аж рали ш и юз б ери б, унда нур сўлак 
безига (масоф адан нурлантириш усулида) таъсир қилади. Сўлак 
безлари нурга нисбатан ю қори сезги рли кка эга. Н урланиш нинг 
дастл аб ки даврида сўлак б ези н и н г сек р ец и яси кучаяди, 12-14 
кун ўтгач эса оғизда қуриш , таъм б и л и ш н и н г й ўқолиш и ка- 
билар кузатилади.
С ўлак аж р ал и ш и н и н г п асай и ш и б и л ан бир вақтда оғизда 
сў л ак н и н г ф ер м е н т ф ао л л и ги п асай и ш и оқи б ати д а, о вқ атн и
эзи ш ж араён и пасаяди, сўлакдаги водород ионлари (pH ) кон - 
цен трац и яси ва сўл ак н и н г ё п и ш қ о ^ и г и ўзгаради.
Б ем орлар б ош и соҳасида рентген нурланиш ўтказилганда, 
сўлак аж ралиш ф ао л и яти ай н ан нур йўналтирилган соҳага бог- 
л и к ҳолда ўзгаради. Агар ю зн и н г пастки соҳасида нурланиш
ўтказилса, оғи з туби ва тилда; ю қори ж ағ соҳасида нурланиш
ўтк ази л ганда, ю м ш о қ ва қ а тт и қ тан гл ай д а д аво л аш охирида 
сўлак аж ралиш и ж араёни бузилиш и кўринади. Н урли даволаш - 
д ан кей и н одатда сўлак аж ралиш и м еъёрлаш ади. М еъёрлаш ув- 
н и н г муддати нурланиш ўтказилган соҳа ва нурланиш нинг уму­
м ий йиғиндисига боғлиқ. Н урлангандан кейин ўртача 4-6 ҳафта 
вақг ўтгач, сўлак аж рали ш и қ и см ан ёки тўла тикланади. А й ­
рим ҳолатларда; бем ор ёш ига, соғлиғига нурланиш йиғи н д и - 
си тўғри келмаса, сўлак аж ралиш и жуда узо қ вақт ти кланм айди 
ёки умуман тўла тикланм айди.

---

Оғиз бўш лит ш иллиқ қават ининг ш икастли жароҳатлари
29
С ўлак аж ралиш даги зўри қи ш ларн и н г би ри н чи белгиси - эр- 
тал аб ва кечкурун бем ор оғзи қури ш и н и сезиш идир. О ғиз қу- 
риш и д о и м и й ри вож ланиб боради, о вқ атн и ч ай н аш ва ю тиш , 
сўзлаш иш нисбатан қийинлаш ади. Б ир вақтда таъм сезиш ўзга- 
ради. Б ундай ў згари ш л арн и н г д астлабки к л и н и к белгиси - тил 
учида ва ён том он и д а қи ч и ш и ш пайдо бўлиш идир. К е й и н ч а ­
л и к тил учи ва ён то м о н и д а қи зар и ш ж араён и кузатилади. Тил 
сўрғичлари атроф и ял ан ад и ва бутунлай йўқолиб кетиш игача 
давом этади. Таъм сези ш умуман йўқолади. Т аъм сези ш н и н г 
ўзгариш и сўлак аж р ал и ш и д ан ф а р қ а и р о қ , ю қори д озада нур 
узатганда кузатилиб, у н и н г м еъёрлаш уви учун у зо қ вақ г талаб 
қилинади. Ш и л л и қ қобиғидаги қават қури ш н и н г кучайиб б о ­
риш и ва таъм с е зи ш н и н г ум уман й ўқолиш и б ем орн и н г пси- 
хикасига таъсир эти ш и мумкин.
Ш уни ҳам таъ кидлаш ж о и зк и , оғи з бўш лиғидаги ўзгариш , 
қ о р и н б ўш л и ғи , кў к р ак қа ф ас и , ч а н о қ соҳаси д ан нур ўтк а- 
зилганда ҳам кузатилади. Б ироқ, бундай ўзгариш лар ю қори д о ­
зада нур узатилгандагина юзага келиб у зо қ муддатгача зўри- 
қ и ш н и н г ум умий (уйқу бузи л и ш и , иш таҳа йўқоли ш и ) кўри - 
ни ш и д а ю зага чиқади.
М асофадан нурлантириш да оғиз бўшлиғи ш и л л и қ қо б и қ қа- 
ватидаги ўзгариш лар, тўқима ичидаги гамма-терапияда ҳам ку­
затилиб, ўзига хос кўриниш да бўлади. Ў чоқаи ва қораоли қават- 
ли радиоэпителит жуда тез муддатда ривож ланади ва аниқ, ло- 
кал ж ойлаш ади, узоқ кечади. Оғиз ш иллиқ қаватида ўткир ўзга- 
риш ларда бемор лабидаги куйиш иш дан, оғизнинг олдинги со- 
ҳасидаги қуриш дан ш икоят қилади. П астки лаб шу даврда сези- 
ларли ш иш ган, лаб қизил ҳош ияси қизарган, қуруқ бўлади. Оғиз 
ш и л л и қ қо б и қ қавати жуда ю қори даражада регенератор хусуси- 
ятга эга бўлиб, тезда меъёрий ҳолатга қайтиш и мумкин. Б и роқ 
сўлак бези ва оғиз ш иллиқ қоб и қ қаватида қайтмас жараён (нурли 
яра, суяк тўқимаси некрози) кузатилиш и ҳам мумкин.