Ўзбекистон республикаси соғЛИҚни сақлаш вазирлиги тиббий таълимни ривожлантириш маркази

3.6- Мавзу: Ўткир қон кетиш ва уларда ҳамширалик жараёни.
1.мавзу. Томирлар системаси хакида талимот. Коннинг организмдаги функсияси.
Юрак-кон томир тизимининг асосий аъзоси- юрак хисобланади. У махсус мушакли аъзо булиб, одам организмидаги қоннинг насос сифатида ҳайдалишини таъминлайди. Юракда 4 та камера ва 4 та клапан мавжуд. Юқори камералар, яъни юракнинг юқориги ўнг ва чап қисми- ўнг ва чап бўлмачалар, пастки камералар эса - ўнг ва чап қоринчалар дейилади. Юрак-қон томир тизимининг бошқа асосий тузилмаларини қон томирлар ташкил қилиб, улар 3 асосий типга ажратилади. Артериал қон- томирлар қонни юракдан бутун организмга етказиб беради. Артериялар қонни юракдан чиқувчи артерия, яъни аортадан олади. Кейин артериялар майдароқ колибрдаги артериал қон томирларга- артериоларга бўлинади, улар эса ўз навбатида капиллярларда тугайди. Капиллярлар қон томирларини бир-бири билан боғлайди. Капиллярларнинг ўзанидан О₂ организм хужайраларига берилади ва метаболизмнинг махсулотлари, шунингдек, СО₂ гази олиб чиқиб кетилади.
Бўлмача ва қоринчалар, уларнинг чиқиш қисмида жойлашган юрак клапанлари билан биргаликда, юракдан ўтаётган қоннинг бир томонга йуналтирилиишни таъминлайди. Юракдаги қон ковак веналардан ўнг бўлмачага, кейин эса уч-тавакали клапан орқали ўнг қоринчага тушади. У ердан қон ўпка артериясининг клапани орқали упка артериясига, кейин эса бевосита ўпкага боради (шуни эсда сақлаш лозимки, артериялар юракдан оксигенирланган қонни олиб кетади, бундан ўпка артерияси мустасно, у қонни О₂га тўйинтириш учун ўпкага олиб боради). Ўпкаларда қонни карбонат ангидрид каби метаболизм маҳсулотларидан тозаланиши ва кислородга тўйиниши юз беради. Кислородга тўйинган қон эса, ўпка венаси орқали яна юракка қайтиб келади.
Қоннинг таркиби 4 та асосий қисмдан тузилган. Шунингдек, қоннинг катта миқдорини химиявий моддалар ва медиаторлар ташкил қилади. Плазма қоннинг суюк қисми бўлиб, умумий қон ҳажмининг катта қисмини ташкил қилади. Плазма, асосан, сувдан, электролитлар ва глюкозадан ташкил топтан бўлади. Плазмада қоннинг асосий таркибий элементлари бўлмиш эритроцитлар, лейкоцитлар ва тромбоцитлар мавжуддир. Эритроцитларнинг вазифаси О₂ ни транспортировкасидир. Бу эса эритроцит ичида жойлашган гемоглобин билан бевосита боғликдир. Лейкоцитлар-одам иммун системасининг калит ҳужайралари ҳисобланиб, унинг организмига тушган микроорганизмлардан ҳимоя қилади. Тромбоцитлар- қон ивиш тизимига жавобгар. Бу жараён коагуляция билан амалга ошади, яъни томирнинг зарарланган соҳасидан қон оқишини тўхтатиши мақсадида, қон томир деворига тромбоцитлар келиб ёпишади. Қон организмдаги циркуляцияси натижасида, хужайраларга О₂ ни, глюкозани ва бошка озик моддаларни етказади. Қон тўқималарни метаболизмнинг охирги маҳсулотлари бўлмиш, СО₂, ўлган ҳужайра ва ҳужайра қолдиқларидан тозалайди ва ҳамда организмдан чиқариб ташлайди.